De aarde beefde in Marokko op 8 september in de late avond. Eerder dit jaar waren er tijdens de nacht van 6 op 7 februari ook aardbevingen in Turkije en Syrië. Een humanitaire ramp is traumatiserend voor slachtoffers en naasten. Kan kunst mentale steun bieden bij zo’n ramp? Activeert kunst mensen tot hulpactie? Reporter Leda Broekhoven vroeg het aan enkele kunstenaars.
Mesut Arslan, een theatermaker met Turkse roots uit Antwerpen, wilde met zijn hulpactie steun bieden via theater. “Kunst is een manier om elkaars innerlijke aardbevingen te verwerken”, vertelde hij. Om met dat trauma om te gaan, kan kunst helpen. Volgens hem kunnen theater, muziek, beeldende werken of fotografie, een bron van hoop en inspiratie zijn. Ze kunnen helpen en troosten op emotioneel vlak. Kunst kan verbindend werken en geeft een gevoel van verbondenheid.
Samen creatief bezig zijn, kan voor rust en acceptatie zorgen bij eenzaamheid en andere emoties. Ook in het algemeen kan kunst helpen bij het uitdrukken van emoties die moeilijk onder woorden te brengen zijn, zoals angst, verdriet en woede. Via kunst kunnen mensen zichzelf beter begrijpen en kunnen slachtoffers trauma’s verwerken. Het kan bovendien dienen als een middel om bewustwording te creëren en mensen te informeren over belangrijke kwesties. Kunstenaars kunnen daar een belangrijke rol in spelen, ze kunnen hun werk gebruiken om belangrijke onderwerpen aan te pakken.
Het begin van iets nieuws
Al snel na de aardbeving ging Mesut Arslan nadenken over wat hij kon doen voor de slachtoffers van de aardbeving in Turkije. Het eerste wat in hem opkwam, was geld verzamelen voor sanitaire hulp. “Ik wil een kunstenfestival organiseren met zowel Belgische als Turkse kunstenaars”, zegt hij. Maar sanitaire hulp is niet het enige wat nodig is. “Velen denken dat het werk afgerond is wanneer er geld is ingezameld voor fysieke oplossingen. Dat is natuurlijk ook belangrijk, maar soms betekent een glimlach ook heel veel."
Arslan werkt momenteel een hulpactie uit om de psychologische gevolgen bij een humanitaire ramp te helpen verwerken. “De komende zomer wil ik in Turkije rondtrekken met een theatergezelschap en daar in scholen optreden. Het is een manier om dit humanitair probleem op een andere wijze te benaderen. Wat hebben kinderen op lange termijn nodig? Ik wil hen geruststelling en vertrouwen bieden, hen tonen dat ze niet alleen zijn en hen een fijne afleiding geven. Ik wil laten zien dat deze gebeurtenis niet het einde is, maar het begin van iets nieuws.”
Innerlijke aardbevingen
Momenteel zijn er nog geen concrete plannen: het creatieve proces moet zijn tijd kunnen nemen en op korte termijn is er vooral fysieke en medische hulp nodig. “Maar een aardbeving is niet enkel een fysiek probleem”, zegt Arslan. “De beving zelf duurt slechts enkele minuten, daarna volgen bij ieder mens nog innerlijke aardbevingen en worstelingen."
Wat gebeurt er met de slachtoffers op lange termijn? “Kunst zorgt ervoor dat je gevoelens kunt loslaten. Als je een museum of theaterzaal verlaat, verandert er veel inwendig, alleen zul je dat niet meteen opmerken omdat ons onderbewustzijn veel sneller werkt dan ons bewustzijn. Je kunt bewust zeggen wat je wil, maar uit het onderbewuste kan je niet weg. Daar blijft elk mens steeds dicht bij zichzelf.”
Theater gaat daarom voor Mesut niet om wat er gezegd wordt, maar vooral om wat er niet gezegd wordt. In de stilte van het spel kan het onderbewustzijn emoties verwerken en loslaten. “Ik hoop dat het mij gaat lukken om met Vlaamse subsidies te investeren in cultuur en kunst, om op lange termijn mensen mentaal te helpen. Want gevoel is uiteindelijk het enige wat ons allemaal verbindt als mens. Dat kun je via kunst aan iedereen duidelijk maken, ongeacht het verschil in situatie en achtergrond.”
The Last Of Us in Syria
Ook in Syrië zetten kunstenaars zich in om de slachtoffers van de aardbeving te steunen en bij te staan. Farid Mardini (21) uit de hoofdstad Damascus studeert grafisch ontwerp en maakte negen dagen na de aardbeving, op 15 februari, een kunstwerk gebaseerd op de poster van de populaire HBO Max- serie ‘The Last Of Us’, die op zijn beurt gebaseerd is op een game.
In het werk ‘The Last Of Us In Syria’ portretteert hij een man die de hand van een kind vasthoudt. Het toont het verhaal van een man die alleen overblijft om voor het kind te zorgen, nadat een catastrofe het einde van de wereld heeft ingeluid. “De Turken en Syriërs lijden nu, net zoals de personages in de reeks na de aardbeving”, zegt Mardini. Zijn doel is om de aandacht te vestigen op de echte verhalen van deze ramp, en niet op de fictieve karakters van de serie. Hij begon met wat penseelstreken in een app en voegde daar afbeeldingen en tekst aan toe. “De aardbeving heeft me emotioneel geraakt, maar gelukkig is er me fysiek niets overkomen.”
Aan de andere kant van Syrië zit de kunstenares Sandra Mourhaf Lahlouh (27). Ze studeert Engels en grafisch ontwerp en woont in de stad Hama. Ze werd vroeg in de ochtend wakker door de trillingen van de aardbeving. Ze gilde en maakte daarmee ook haar zus wakker. Samen verlieten ze zo snel mogelijk het huis. Gelukkig is er in haar omgeving niets verwoest, maar de bevingen hebben psychische effecten gehad op veel mensen in haar omgeving. Ze leven voortdurend in angst.
De volgende dag ging Sandra Mourhaf Lahlouh al snel aan het werk en maakte ze met behulp van Photoshop een groot aantal grafische kunstwerken. Ze probeert via haar kunstwerken te uiten hoe ze zich voelt. “De wereld draagt ons niet, wij dragen de wereld. Dat is de rode draad in de eerste serie van mijn werk”, zegt ze. Hiermee wil Sandra Mourhaf Lahlouh zeggen dat zij, Syriërs, de wereld hebben gedragen. Zij hebben armoede, honger, oorlog, dorst en aardbevingen verdragen.
De tweede serie grafische ontwerpen, genaamd ‘They think we can still wait', creëerde de kunstenares enkele dagen na de aardbeving op 11 februari. De betekenis achter die titel is een hulpkreet voor een snellere actie. Door de aardbeving zijn veel kinderen hun ouders kwijtgeraakt. “De sanitaire hulp was niet toereikend en kwam veel te traag op gang. Hoe lang kunnen jullie wachten om de kinderen die onder het puin liggen te helpen? Duizenden ouders zijn hun kinderen verloren gewoon omdat de mensen moesten nadenken over de uitwerking van hulpacties.”
De kinderen in haar werk zijn niet echt, omdat ze de privacy van de slachtoffers wil respecteren. Daarom creëerde ze via artificiële intelligentie fictieve afbeeldingen van kinderen.
Dat kunst activeert tot hulpactie is niet overduidelijk, maar dat de beelden iets in mensen raakt, is zeker. Mardini en Lahlouh willen hun kunst gebruiken als middel voor bewustwording over de gevolgen van de aardbeving en Arslan zet zijn kunst om in een psychologische humanitaire actie.
