“Als meer mensen ingrijpen, kan je op termijn een nieuwe norm creëren”

*Frauke, Elia en Jarne zijn schuilnamen. Hun echte namen zijn bekend bij de redactie.

Stel, je ziet een moslima op een overvolle bus die gepest wordt omdat ze een hoofddoek draagt. Je ziet dat ze het moeilijk heeft. Toch grijp je niet in: omdat je niet wil, of omdat je niet weet hoe. Het lijkt onwezenlijk, maar het omstaandereffect is een gekend fenomeen binnen de sociale psychologie. Volgens wetenschappers is het een natuurlijke reactie: we rekenen vaak op anderen om de verantwoordelijkheid voor een situatie op te nemen.

“Hoe meer mensen getuige zijn van een incident, hoe kleiner de kans dat je in de situatie ingrijpt”, zegt Arne Roets, professor Sociale psychologie aan de Universiteit Gent. “Dat is kort gezegd waar het omstaanderseffect over gaat.”

Dat komt, zegt Roets, voornamelijk omdat je als omstaander rekent op de anderen om hun verantwoordelijkheid op te nemen. De realiteit is evenwel dat als iedereen denkt dat iemand anders wel zal ingrijpen, er in de praktijk weinig actie wordt ondernomen en uiteindelijk niemand het slachtoffer helpt.

Racisme op schoolreis

Dat actief reageren niet voor iedereen zo eenvoudig is, merkte ook Frauke* (23). Ze blikt terug op een racistisch incident tijdens een schooluitstap naar Parijs. ”Ik zat vooraan in de bus met mijn vriendinnen, tot we plots geroep en geklop achteraan hoorden. Een paar jongens riepen ‘dikke moslima’ en ‘moet je haar zien, helemaal gesluierd’ naar een vrouw op straat. Ze klopten op de ramen en staarden naar mensen met een donkere huidskleur. Mijn vriendinnen en ik keken elkaar vol ongeloof aan. We waren zo boos.” Toch greep Frauke niet in. “Ik vond dat de leerkrachten dat moesten doen. Maar zij stonden daar gewoon wat ongemakkelijk en gaven geen opmerkingen.” 

 “Er zijn een aantal drempels die bepalen of je als omstaander zal helpen of niet”, zegt Roets. “En elke drempel verkleint de kans dat je effectief in actie schiet. In de eerste plaats moet je de situatie natuurlijk opmerken. Daarna moet je ze ook nog als probleemsituatie interpreteren én je moet je verantwoordelijkheid nemen. Dat laatste is eigenlijk de belangrijkste stap, omdat hier het omstaandereffect het meest doorweegt. Mensen denken namelijk heel snel dat iemand anders beter geschikt is of meer tijd zal hebben om te helpen. De laatste stap is uiteindelijk beslissen hoe je zal helpen en in actie schieten.”

De situatie interpreteren is moeilijker. “Racistische beledigingen zijn vrij duidelijk”, zegt Arne Roets. “Micro-agressie is al moeilijker, want dat is vaak voor interpretatie vatbaar. Iemand die zegt ‘Amai, jij spreekt goed Nederlands’, is op zich positief. Alleen vertrekt dat vanuit de verwachting dat mensen met een migratieachtergrond sowieso niet goed Nederlands spreken.

Ook bij minder extreme vormen van racisme is actie ondernemen vaak een stuk complexer. “Bij grove discriminatie kan je klacht indienen bij de politie, maar bij minder grove vormen weten omstaanders vaak niet op welke manier ze het slachtoffer kunnen helpen.”

Elia* (23) kreeg een racistische opmerking van haar leerkracht. “Ik was een paar minuten te laat in de les. De leerkracht zei: ‘Misschien kan dat in het land waar jij vandaan komt, maar hier kan dat niet.’ Eerst reageerde niemand, later sprong toch een klasgenoot recht en zei: ‘Wat zeg jij nu?’”

Elia en haar klasgenoot moesten uiteindelijk het klaslokaal verlaten. Dat Elia er na het verwijt niet volledig alleen voor stond, geeft haar hoop. “Ik was opgelucht dat er toch nog iemand reageerde. Als er niemand voor mij was opgekomen, had ik geloofd dat de hele klas ook racistische gedachten had.”

Wat houdt mensen, als in het geval van Elia en haar klasgenoten, dan toch tegen om het op te nemen voor slachtoffers van racisme? Volgens Roets doen we als omstaanders op zo’n momenten een eenvoudige kosten-batenanalyse. “De voordelen zijn in dit geval minder duidelijk dan bijvoorbeeld bij een medisch noodgeval”, zegt hij.

Roets: “Bij racistische incidenten, zeker bij de mindere extreme vormen, zijn de kosten duidelijk. In veel gevallen kent de omstaander de dader. Ingrijpen kan negatief zijn voor je relatie met de dader en dat betekent een hoge kost. Elia en haar klasgenoten hadden te maken met een leerkracht die hen beoordeelt, een hoge kost dus. De baten zijn minder duidelijk: je steunt en helpt het slachtoffer wel, terwijl het echte voordeel hier op een indirect, ruimer niveau zit. Door in te grijpen, toon je dat we als samenleving geen racisme tolereren. Als meer mensen ingrijpen, kan je op termijn nieuwe norm creëren.”  

Jarne* (27) stond drie jaar geleden te wachten op de bus met een groep van een tiental jongens die hun laatste 50 dagen van de middelbare school vierden. “Daar stond ook een vrouw van Afrikaanse origine met haar twee kinderen. Plots begon een paar van die jongens ‘de Congo is van ons’ en ‘Hamas Hamas’ te roepen, en gooiden een steen in de richting van het gezin.”

“Andere mensen keken wel verontwaardigd in de richting van de jongens, maar niemand greep in”, vertelt Jarne. “Uiteindelijk ben ik, samen met die kinderen, met die steen beginnen te voetballen en dat zorgde voor wat verstrooiing.” Toch voelde Jarne zich niet goed bij de situatie. “Ik schaamde me om Vlaming of Belg te zijn en dacht: is dat nu onze jeugd?”

Topje van de ijsberg

Het Interfederaal Gelijkekansencentrum (Unia) opende in 2021 897 zaken over racistische incidenten. Meer dan één vijfde van de zaken gaat over discriminatie in het sociale leven, waaronder in de openbare ruimte. De anekdotes van Frauke, Elia en Jarne zijn dus geen geïsoleerde gevallen. “De cijfers van Unia zijn slecht een topje van de ijsberg, incidenten worden vaak niet gemeld”, zegt Nielsen Vermont, consulent integratie van het agentschap Integratie en Inburgering.

Al 28 Vlaamse steden en gemeenten hebben binnen het Plan Samenleving van de Vlaamse Overheid ingezet op anti-discriminatie. Een van de acties binnen het plan is het organiseren van omstaanderstrainingen.  “We streven naar en vrije publieke ruimte, waar élke inwoner zich veilig voelt”, zegt Vermont. Tijdens die trainingen maken deelnemers kennis met het omstaandereffect. Naast theorie worden ook praktische handvaten aangereikt om bij toekomstige incidenten in te grijpen. Het gaat om een plek waar mensen even stilstaan, ze delen er ervaringen en krijgen er tips om bewuster met het probleem om te gaan.

“Je moet niet afstappen op de dader”

“De vraag is hoog, ook voor deze training was er een wachtlijst, dat toont hoe het omstaandereffect leeft onder de mensen”, aldus Vermont. Hij organiseerde onlangs een omstaanderstraining in Brugge. “We leren deelnemers dat ingrijpen niet altijd even gemakkelijk is”, zegt hij. “Mensen willen niet te hard opvallen en zijn vaak bang voor een mogelijke fysieke of andere dreiging, maar helpen activeert automatisch anderen om mee te helpen. Zowel het slachtoffer als jij staan er dan niet langer alleen voor.”

Eva Van Hessche (26) nam deel aan de omstaanderstraining in Brugge. Het opende haar ogen: “Simpelweg ‘iets’ doen maakt al een verschil”, zegt ze. “Je hoeft niet actief af te stappen op de dader. De aandacht van de situatie afleiden door een gesprek aan te gaan met het slachtoffer, of de omstaanders bij de situatie betrekken kan ook een deel van de oplossing zijn.”

In de praktijk gebruiken mensen alle mogelijke reacties door elkaar. “We zijn er nog niet helemaal”, zegt Vermont. “Het is nog een lange weg van passieve naar actieve omstaanders, maar met trainingen als deze zitten we op het goede spoor.”