Europa is continu in verandering. De jonge extreemrechtse partijen Forza Ninove en Forum voor Democratie konden tijdens de laatste verkiezingen in België en Nederland op heel wat steun rekenen. Zoveel steun zelfs dat ze de verkiezingen wonnen. Hoe zwaar weegt hun extreemrechtse gedachtegoed door in Europa? Met de Europese verkiezingen voor de deur, analyseert Carl Devos, politicoloog aan de UGent, de opkomst van extreemrechts in Europa.
Op 20 maart behaalde het Forum voor Democratie tijdens de provinciale verkiezingen in Nederland een grote overwinning. Was dat een verrassend resultaat?
CARL DEVOS: De omvang van de winst was opvallend, hoewel de overwinning zelf niet helemaal onverwacht was. In de peilingen was het al duidelijk dat het Forum voor Democratie winst zou boeken. Pim Fortuyn heeft in het verleden met zijn lijst al bewezen dat er in Nederland een rechts-populistische stroom aanwezig is. Vandaag profiteert Baudet daarvan, terwijl vroeger Geert Wilders de spilfiguur was.
Aan de extreemrechtse zijde in Nederland is er dus een politieke herverkaveling aan de gang. Dat wil zeggen dat het Forum voor Democratie kiezers heeft weggehaald die vroeger voor de Partij voor de Vrijheid stemden. Het Forum voor Democratie heeft winst geboekt ten koste van de partij van Geert Wilders. Maar als je alle kiezers optelt, blijft er toch nog een aangroei van rechts-populistische stemmen in Nederland. Forum voor Democratie heeft dus niet alleen stemmen opgenomen van de PVV, maar heeft ook netto stemmen gewonnen.
Wat zijn de oorzaken voor de verschuiving van Wilders naar Baudet?
DEVOS: Er zit een zekere slijtage op Geert Wilders, hij heeft zijn gloriemoment gehad. Je zou Wilders enigszins kunnen vergelijken met Filip Dewinter in Vlaanderen. Bovendien heeft Wilders een smallere verhaallijn dan Baudet. Wilders wil choqueren en heeft het voortdurend over de Islam, terwijl Baudet daar minder woorden aan vuil maakt. Dit soort anti-islamdiscours is over zijn hoogtepunt heen.
Uiteindelijk is het verhaal van Baudet niet fundamenteel anders dan dat van Wilders, maar hij pakt het geraffineerder aan. Hij probeert een breder rechts-populistische en conservatieve invalshoek te brengen. Tegen Europa, de media, de elite, het politieke systeem. Baudet past in de nieuwe Alt right movement, die zich minder focust op de islam, maar meer op de verdrukking van de gewone man, op het verlies van het avondland (werk van Oswald Sprengler over de opkomst en ondergang van grote wereldculturen, nvdr.) en het vooral heeft over oikofobie, angst voor het eigene. Niet toevallig schreef Baudet daar een boek over. Er is een new kid in town. En je ziet dat Tom Van Grieken er zich op inspireert.
Wat maakt deze new kid zo bijzonder?
DEVOS: Baudet is een zeer markant figuur – hij pocht met Latijnse teksten, speelt klassieke piano en laat zichzelf soms halfnaakt fotograferen. Daardoor creëert hij een personencultus rond zichzelf, waardoor hij soms doet denken aan Pim Fortuyn. Fortuyn had ook zo’n soort van dandy-gevoel. Hij koketteerde met zijn homofilie en interesse in darkrooms. Baudet heeft door zijn snoeverige persoonlijkheid ook zo’n atypisch element in zich. Zijn persoonlijkheid heeft waarschijnlijk ook een rol gespeeld in zijn overwinning. Hij is charimatisch. Hij gebruikt moelijke woorden die de meeste van zijn aanhang niet begrijpt, maar toch zien ze in hem een leider.
Daarnaast hanteert Baudet tegelijk een populistisch discours. Hij schetst een fundamentele tegenstelling tussen het volk en de elite of het systeem. Hij viseert niet alleen de media, maar ook Europa, de Nederlandse politiek en zelfs de klimaatwetenschappers. De klimaatdiscussie zorgt voor een kloof in de samenleving. Het plaatst hooggeschoolde, meer verstedelijkte groepen tegenover de lager geschoolde groepen. Daartoe behoren de mensen die niet meekunnen of mee willen in die klimaatveranderingen. Baudet heeft in deze discussie een nieuwe vijand gevonden: de wetenschappers en nationale fora die de klimaatverandering aanklagen. Die onze – en ‘onze’ is daarin cruciaal – manier van leven bedreigen.
Het populistische discours van Baudet vloeit in sommige gevallen zelfs over in een extreemrechts discours. Dat heeft affiniteiten met white power gedachten en bevat onmiskenbaar racistische elementen. Baudet heeft het dan over het ideale Nederland dat volledig blank is. Hij appelleert aan een verloren geschiedenis. Naar een tijd waarin normen, waarden en tradities gekend waren. Een verleden waarin iedereen zijn plek kende en de Nederlandse identiteit nog helder was.
Europa behoort tot één van de voornaamste tegenstanders van Baudet. Zou zijn retoriek daardoor kunnen resulteren in een Nexit?
DEVOS: Ik denk niet dat zijn retoriek tot een Nexit zal leiden. Maar in Groot-Brittannië had ook niemand gedacht dat het zo ver zou komen. De Britten hebben wel een heel andere verhouding met de EU dan Nederlanders. Het overheersende gevoel dat het eiland niet thuishoort in de EU domineert al decennialang de Britse politiek. In Groot-Brittannië is er altijd al een kritische stroom geweest ten aanzien van de EU.
De consensus in Nederland is pro-Europees. Net zoals België, is Nederland één van de stichtende leden van de EU. Daarom denk ik dat de kans op een Nexit vrij klein is. Bovendien is de Brexit een soort anti-reclame voor landen die een uittreding zouden overwegen. Geen enkel land wil dergelijk scenario meemaken.
Verandert Nederland volledig van koers met Baudet in de regering?
DEVOS: Nee, ik denk het niet. Extreemrechtse partijen zullen het beleid niet fundamenteel veranderen als ze ministerposten krijgen. Ze zijn er ook voor beducht om compromissen te sluiten, dus aan de macht deel te nemen. Forum voor Democratie is eerder een zweeppartij. Ze zet druk op andere partijen en probeert zo druppelsgewijs haar ideeën in de samenleving te brengen. In Nederland is premier Rutte zijn meerderheid kwijt en daardoor is hij nu afhankelijk van Forum voor Democratie. Baudet speelt daar op in en zal stap voor stap proberen om hier en daar het beleid bij te sturen. Hij kan dus zeker een bepaalde invloed hebben in Nederland, maar die is subtieler dan een parlementaire meerderheid. Ook Donald Trump heeft niet in een vingerknip het beleid ondersteboven gekeerd. Hij stapte bijvoorbeeld wel uit het klimaatverdrag, maar in feite verloopt de aanpassing van het beleid eerder gradueel.
Ook in ons eigen land hebben we zo’n zweeppartij. Het Vlaams Belang heeft nog nooit deel uitgemaakt van de regering, maar toch heeft de partij al een zekere invloed uitgeoefend. Door haar electoraal succes heeft ze andere partijen geïnspireerd om een stuk van haar agenda mee te nemen. Veel van wat de N-VA vandaag zegt, maar niet enkel N-VA, kwam eerst ter sprake bij het Vlaams Belang. Die uitspraken zijn vandaag mainstream geworden, terwijl het Vlaams Belang daar vroeger voor verketterd werd.
De N-VA neemt bepaalde standpunten van het Vlaams Belang over. Verschuift de partij dan ook meer naar rechts op het politieke toneel?
DEVOS: Die evolutie was er zeker eind vorig jaar met de val van de regering Michel en de controverse rond het Marrakech-pact. Met haar befaamde campagnefoto’s van onder andere dames in boerka bereikte de N-VA wel een dieptepunt, maar ik denk niet dat er sprake is van een algemene, aanhoudende verrechtsing. Als de N-VA te ver gaat om kiezers van het Vlaams Belang te behouden, dreigt ze meer gematigde kiezers te verliezen. Die kiezers stemden vroeger voor CD&V of Open-VLD. De N-VA is zich bewust van dat gevaar. Om nog voldoende aantrekkelijk te zijn bij het politieke centrum, heeft de partij haar verrechtsing of radicalisering zelf stopgezet. Dat zie je nu in de campagne: De Wever mikt, ook met zijn boek Over Identiteit, duidelijk op de centrumkiezers. Niet op de radicalen.
Hebben extreemrechtse partijen als Forum voor Democratie en het Vlaams Belang een invloed op Europees niveau?
DEVOS: De Europese politiek wordt nog altijd gedomineerd door de traditionele partijen en niet de extreem rechtse partijen. Ze hebben wel zeker een invloed, maar ze zijn niet in staat om de Europese politiek fundamenteel te veranderen. Nog niet.
Nochtans stemt volgens The Guardian ¼ van de Europeanen populistisch. Heeft dat iets te maken met de tijdsgeest?
DEVOS: Ja, dat hangt in zekere zin samen met de tijdsgeest, maar het is niet de eerste keer dat het populisme zo populair is. Voor de Tweede Wereldoorlog, in de Weimarrepubliek bijvoorbeeld, waren de rechtse bewegingen ook populistisch. v
Er zijn verschillende redenen voor de terugkeer van dat gedachtegoed. We leven nu in een tijd vol veranderingen. In eerste instantie verandert de bevolking: er is een verkleuring, veel immigratie en een ongelooflijke mobiliteit. Bovendien waren er economische veranderingen, als gevolg van de crisis in 2007-2008. Ook de technologie ontwikkelt zich razendsnel. Innovaties zoals robotiseringen, artificiële intelligentie en sociale media maakten hun opkomst in de maatschappij. De wereld is veel kleiner en veel minder voorspelbaar en herkenbaar geworden.
Door al die veranderingen hebben sommige mensen het heel moeilijk. Ze voelen zich niet meer thuis en verliezen hun plek in de samenleving. Dan ontstaat er een behoefte aan een houvast. Ze zoeken iemand die heel simpel uitlegt wat er aan de hand is en daar ook krachtige oplossingen voor kan bieden. Het populisme is vandaag een antwoord op die onzekerheden. Een fout, maar voor die groepen wel zeer aantrekkelijk. Het populisme is ook vooral het falen van de niet-populisten.
Hoe zal de Europese Unie die impact voelen?
Ik denk dat er na 26 mei meer rechts populistische partijen in het Europese Parlement zullen zetelen. Partijen zoals Forum voor Democratie, Alternative für Deutschland, Vlaams Belang en Front National zullen het goed doen in de verkiezingen. Ook de Brexit zal een invloed hebben op de vorming van fracties in het EP. Maar eurokritische stemmen zullen in elk geval luider klinken in het parlement. Hoewel er terechte kritiek te formuleren is op de Europese Unie, spreken de populistische partijen die te sterk en eenzijdig uit. Over de voordelen van de EU hoor je ze zelden.
Rechtse partijen keren zich tegen de Europese Unie om verschillende redenen. Ze bekritiseren het controleverlies: het verlies van soevereiniteit, het vrij verkeer van personen en de open grenzen zijn voor deze partijen pijnpunten. De Europese Unie verplicht de lidstaten om buitenlanders toe te laten tot het grondgebied en om die dezelfde rechten te geven als de eigen inwoners. De filosofie van de Europese Unie staat dwars op de basisideologie van radicaal rechtse partijen. Door hun grotere aanwezigheid in het parlement zal het crisisgevoel rond Europa dus nog een aantal jaren blijven hangen.
Wat zijn volgens u de grootste uitdagingen voor Europa?
DEVOS: De Europese droom is stuk. Weinig mensen geloven nog in Europa. We aanvaarden Europa niet meer als een investering waarin alle lidstaten samenwerken om er uiteindelijk beter van te worden. Vroeger was Europa een deel van de oplossing, vandaag is de samenwerking een deel van het probleem. De grootste uitdaging van Europa is om de droom opnieuw aantrekkelijk te maken.
