Wanneer ze voor een nieuw orkest gaat staan, ontstaat vaak geroezemoes, alsof ze het gezag kwijt is. “Keer op keer wil ik bewijzen dat ook ik, een vrouw, kan dirigeren.” Dat zegt de Antwerpse dirigente Pascale Van Os (30) in een openhartig gesprek.
De eerste en de tweede feministische golf liggen inmiddels vele jaren achter ons.Toch zijn er nog steeds beroepen die we associëren met mannen of vrouwen. Een dirigent is een man. Klara-presentator Fred Brouwers was dan ook verheugd dat hij tijdens het Nieuwjaarsconcert 2017 van Amaj Jong Symfonisch Antwerpen in het Concertgebouw in Brugge een vrouw als dirgente mocht aankondigen: Pascale Van Os (1987).
In 2014 behaalde Van Os met onderscheiding haar master orkestdirectie aan het conservatorium van Antwerpen. Een jaar eerder had ze met grote onderscheiding het masterdiploma koordirectie behaald. “Ik speelde al van mijn zestiende in een orkest en zong ook in een koor. Toen aan het conservatorium het keuzevak koordirectie werd geïntroduceerd, ben ik dat meteen gaan volgen. Twee jaar later kwam het keuzevak orkestdirectie en heb ik mijn keuzevak ingewisseld. Ik ontdekte dat ik graag orkestdirectie als hoofdvak wilde volgen en heb deelgenomen aan het toelatingsexamen voor de master orkestdirectie. De jury besloot dat ze me zowel in de masteropleiding koor- als orkestdirectie wilden hebben. Ik heb dan beide masters gecombineerd.”
Een dirigent heeft een zeer complexe taak die uit meer bestaat dan louter de maat slaan. “Een dirigent moet zijn interpretatie van een muziekstuk aan de hand van gebaren overbrengen aan de muzikanten. Die gebaren moeten duidelijk zijn. Alle muzikanten moeten ze op dezelfde manier begrijpen en willen uitvoeren.”
Macht
“Dirigeren is een soort macht. Van een man wordt macht meer aanvaard dan van een vrouw. Terwijl macht hebben voor een man iets natuurlijks is, moet een vrouw harder werken om respect af te dwingen van muzikanten.”
Van Os heeft geen uitgesproken slechte ervaringen. Wel merkt ze dat vaak geroezemoes ontstaat wanneer ze als vrouw voor het eerst voor een orkest gaat staan. “De vrouwen in het orkest zijn meestal wel meteen fan. Zij zijn vaak blij dat er eens een vrouw voor het orkest staat. Mannen maken vaak wat grapjes. Maar wanneer je begint te dirigeren en de muzikanten merken dat je dat kan, is er helemaal geen probleem meer en verloopt de samenwerking vlot.”
“Ook op masterclasses ben ik meestal de enige vrouw. De deelnemende mannen gedragen zich vaak wat superieur. Als ze merken dat ik kan dirigeren, krijg ik ook van hen respect. Soms dirigeer ik hen zelfs naar huis.”
“Mijn leraar zegt nog steeds dat vrouwen niet kunnen dirigeren. Omdat zo weinig vrouwen de top halen. Maar hij geeft nu af en toe toe dat er uitzonderingen zijn.”
Weinig vrouwen hebben het gemaakt in de dirigentenwereld. Ook in de opleiding orkestdirectie zijn weinig vrouwelijke studenten te vinden. “Tijdens mijn opleiding was ik bijna de enige vrouw. Als dan toch een meisje startte, maakte zij de opleiding niet af omdat je je als vrouw meer moet bewijzen.”
“Mijn leraar orkestdirectie, de Bulgaar Ivo Venkov, zei meermaals dat vrouwen niet kunnen dirigeren. In Bulgarije was hem altijd verteld dat vrouwen dat niet konden. Maar eigenlijk bedoelde hij met die uitspraak dat ik mij als vrouw veel meer zou moeten bewijzen. Tijdens mijn opleiding heb ik altijd het gevoel gehad dat van mij meer verwacht werd dan van mijn mannelijke medestudenten.”
Van Os wilde vanaf dag één bewijzen dat zij wel een goede dirigent kon zijn. “Als eerste opdracht moesten we een dirigeerstok maken. Je moet dan zorgen dat die niet te dik is of te dun en dat hij mooi in balans is.” Vandaag wordt aan het conservatorium nog steeds over haar dirigeerstok gesproken. “Pascale haar dirigeerstok was de beste, maak maar een dirigeerstok zoals die van Pascale.”
“Mijn leraar zegt nog steeds dat vrouwen niet kunnen dirigeren. Omdat zo weinig vrouwen de top halen. Maar hij geeft nu af en toe toe dat er uitzonderingen zijn.”
Marin Alsop
Eén van die uitzonderingen is de Amerikaanse Marin Alsop. Zij is de eerste vrouwelijke dirigent die echt carrière heeft kunnen maken. Daar heeft ze heel hard voor moeten vechten. In 2010 was Alsop op bezoek in België. Ze dirigeerde het Nationaal Orkest van België tijdens de finales van de Koningin Elisabethwedstrijd voor piano. “Haar wil en persoonlijkheid zijn erg inspirerend. Muzikanten werken graag met haar. Ze is veeleisend maar ook heel menselijk. Ze respecteert de muzikanten en dwingt zo respect af.”
Alsop promoot ook het vrouwelijke dirigentschap. In januari 2017 gaf ze bijvoorbeeld een masterclass in Londen, alleen toegankelijk voor vrouwelijke dirigenten. Daarnaast zijn er zijn nog andere initiatieven, zoals het Women’s Conducting Institute in Dallas. Een afdeling verbonden aan de opera die uitsluitend met vrouwelijke dirigenten werkt.
Van Os dirigeert geregeld orkesten in Oost-Europese landen zoals Bulgarije en Oekraïne. “Hoewel de emancipatie van de vrouw in Oost-Europa iets later begon dan in West-Europa heb ik niet het gevoel dat ik er minder aanvaard word. Het is daar misschien verrassender dat een vrouw voor het orkest staat, maar de eventuele tegenkantingen ebben snel weg wanneer ik begin te dirigeren. Bovendien zitten ook daar vrouwen in de orkesten die me meestal wel steunen. In Oost-Europa zijn de mensen gastvrijer dan in het Westen. Eens je aanvaard bent, ben je meer dan welkom.”
“In Oost-Europa is het vanzelfsprekender om iemand die jonger is en minder ervaring heeft voor een orkest te zetten dan in West-Europa. Bovendien nam ik er regelmatig deel aan masterclasses en heb ik er, onder andere dankzij mijn leraar, heel wat contacten waardoor ik sneller gevraagd word. In West-Europa is alles veel strikter geregeld. Je moet een manager hebben en alles ligt meer op voorhand vast. Belgische professionele orkesten werken met een chef-dirigent en gastdirigenten, meestal buitenlanders die het internationaal aan het maken zijn of een belangrijke wedstrijd gewonnen hebben. De vaste dirigenten in België zijn vaak ouder en hebben dus meer ervaring.”
Verjonging
Toch verjongt de dirigentenwereld stilaan. Zo leidde de 36-jarige Dudamel het Nieuwjaarsconcert 2017 van de Wiener Philharmoniker. Van Os ziet twee redenen voor die verjonging. “Enerzijds zijn de voorbije jaren enkele grote namen van de oudere generatie gestorven, zoals Claudio Abbado in 2014, Nikolaus Harnocourt in 2016 en Georges Prêtre in 2017. Anderzijds beslissen jongeren al vroeg dat ze dirigent willen worden. Vroeger gebeurde dat pas na jaren orkestervaring, terwijl studenten dat nu vaker al op 18-jarige leeftijd doen.”
Over de toekomst wil Van Os niet te veel nadenken. “Natuurlijk wil ik steeds beter worden en betere orkesten dirigeren, maar er is niets dat ik absoluut wil bereiken. Het missen van een grote carrière zal niet leiden tot frustratie. Ik ben blij met de kansen die ik krijg en zie wel waar ik uitkom.”
Dit artikel werd gepubliceerd door Apen.be op 07/04/2017
