Marokko, broeihaard voor protestbewegingen

Sinds het aantreden van koning Mohammed VI in 1999 zijn er geleidelijk aan hervormingen gekomen in Marokko. Maar niet iedereen is even tevreden. Terwijl kritische stemmen in het verleden altijd in de richting van de regering wezen, komt nu de koning in het vizier. Ook protestbewegingen schieten als paddenstoelen uit de grond. Wat is er aan de hand in Marokko?

Alsof de Marokkaanse autoriteiten al niet genoeg met de handen in de haren zaten door de politieke situatie in de Westelijke Sahara, arriveerde de Arabische lente in 2011 ook in Marokko. De Arabische lente was een directe, massale volksreactie op de dood van de Tunesische straatventer Mohammed Bouazizi, eind 2010. Bouazizi stak zichzelf in brand uit protest tegen de inbeslagneming van zijn koopwaar. In de maanden daarna had de Arabische lente zo goed als heel Noord-Afrika en het Midden-Oosten in haar greep. De bevolking uitte haar ongenoegen over de problematische situaties in de regio. In Marokko slaagde Mohamed VI erin om de Marokkaanse bevolking gerust te stellen door vernieuwingen te beloven. Een grondwetshervorming volgde. Maar de boodschap naar de bevolking was heel duidelijk: wie niet tevreden was, vloog achter de tralies.

Hirak, een nieuwe volksbeweging

Vijf jaar later, in oktober 2016, barst de bom opnieuw in Marokko. In de Rif – een regio in het noorden van het land, wordt visverkoper Mohsin Fikri tegengehouden bij een controle. De politie wil zijn vis in beslag nemen en laat een vuilniswagen komen om zijn visvangst daarin te gooien. Uit protest klimt Fikri in de vuilniswagen, die daarna wordt aangezet en de visverkoper verplettert.

Tijdens het protest verzamelt zich al snel een menigte rond de vuilniswagen. Het is het begin van een spontane beweging, die de geschiedenis zal ingaan als de Hirak-Chaabi (Arabisch voor volksbeweging, red.). De Hirak heeft specifieke socio-economische en culturele eisen: ze wil een onafhankelijk en uitgebreid onderzoek naar de dood van Mohsin Fikri en een onderzoek naar zaken uit het verleden die in de doofpot werden gestoken. Op sociaal vlak eist ze een beter uitgerust ziekenhuis, dat gespecialiseerd is in het bestrijden van kanker. Verder zijn volgens de Volksbeweging de prijzen voor consumptiegoederen, zowel lokale als importproducten, in de noordelijke stad Al Hoceima hoger dan in andere regio’s van het land.

Maar niet iedereen staat achter de Hirak-Chaabi. Marokkaanse Ministers zeggen dat de beweging separatistisch van aard is. Bovendien zit de angst voor de autoriteiten er bij veel Marokkanen diep in.

De arrestaties van activisten die daarop volgen, zijn volgens mensenrechtenorganisaties onterecht, omdat de beweging altijd vreedzaam is geweest. Dat zegt ook Farida Houdoe, de oudere zus van de Hirak gevangene Abdelali Houdoe: “Alle maanden waarin ze vreedzaam protesteerden, werden de activisten in het oog gehouden in de hoop dat ze iets verkeerd zouden doen of zeggen.” Houdoe denkt dat Mohammed VI bang was dat door hen de hele Marokkaanse bevolking zich zou roeren. “Er zijn verschillende mensen die beweren goede intenties te hebben met de Riffijnse activisten,” zegt ze. “Er waren zogenaamd activisten aanwezig tijdens vergaderingen van activisten over toekomstige acties en de eisen aan de Marokkaanse overheid, maar achteraf bleek dat zij informanten van de Marokkaanse overheid waren. Ze hadden alles opgenomen tijdens de vergaderingen en doorgespeeld aan de staat. Ook werden de telefoons van de activisten afgetapt.”

De overheid slaat terug

Om de volksbeweging de kop in te drukken, worden imams en moskeeën ingezet. Zij moeten de bezoekers overtuigen dat demonstreren in strijd is met de regels van de islam. Eind mei 2017 veroordeelt een imam in de moskee - die zich tegenover het ouderlijk huis van Nasser Zefzafi bevindt - de protesten tijdens de vrijdagpreek. Dat is een brug te ver voor Zefzafi. Hij spreekt de imam tijdens de preek aan op dat oordeel.

De autoriteiten grijpen Zefzafi’s kritische vragen als een kans om hem op te pakken. Er wordt een arrestatiebevel tegen hem uitgevaardigd, maar hij weet te ontsnappen. Enkele dagen later is de politie zijn onderduikadres al op het spoor. Honderden andere activisten en enkele (burger)journalisten worden in de uren, dagen en weken na het arrestatiebevel van Nasser Zefzafi gearresteerd. Dat versterkt het idee dat het om een geplande actie tegen de Hirak-chaabi ging.

Verschillende organisaties waaronder Amnesty International, Human Rights Watch, Reporters without Borders veroordelen de arrestaties en processen van de activisten en journalisten die berichten over de Hirak-beweging. Sommige activisten worden vernederd en mishandeld tijdens hun arrestatie. Nasser Zefzafi is daar één van. Op Facebook gaat een video de ronde waarin Nasser Zefzafi in zijn onderbroek te zien is. Op de video zijn sporen van mishandeling op zijn lichaam te zien. Zijn advocaat meldt aan Amnesty dat de politie hem had bedreigd zijn moeder voor zijn ogen te verkrachten. 31 oktober 2019 brengt Zefzafi een audio-opname naar buiten waarin hij zegt dat de agenten over hem urineerden en hem dwongen ‘leve de koning’ te roepen. Zefzafi zegt in een audiofragment ook verkracht te zijn. “Verscheidene demonstranten zeiden ‘bekend’ te hebben na te zijn gemarteld of daarmee te zijn bedreigd”, aldus Amnesty International in een artikel.

Boycot 

Begin 2018 ontstaat ook een beweging in Jerada - een stad in het noordoosten van het. Die beweging komt tot stand nadat illegale mijnwerkers om waren gekomen in een steenkoolmijn. De  steenkoolmijnen in Marokko werden in 2001 definitief gesloten, en waren een belangrijke inkomstenbron voor de lokale bewoners. Nu ze er niet meer zijn, proberen lokale bewoners illegaal in de mijnen te werken, om alsnog een inkomen bijeen te sprokkelen. De beweging haalt onder andere haar inspiratie bij de Hirak-chaabi en gebruikt regelmatig Hirak-chaabi slogans. De demonstranten willen onder andere de kosten voor water en stroom zien dalen. Maar de Marokkaanse overheid wil voorkomen dat er een nieuwe beweging zoals in de Rif ontstaat en reageert hard op de protesten: de politie pakt de betogers op en de initiatiefnemers verdwijnen achter de tralies.

Nog in 2018 wordt uit onbekende hoek opgeroepen om Marokkaanse staatsbedrijven en de elite te boycotten. De reden is de hoge prijzen van basisproducten als melk en water. De boycot viseert het mineraalwatermerk Sidi Ali, het Franse Centrale Danone en Afriquia, het bedrijf achter de duizenden tankstations verspreid over het land. Marokkanen geven massaal gehoor aan de boycot. Sidi Ali, dat altijd een gevestigde waarde is geweest in de vele koffiehuizen die het land telt, verdwijnt langzamerhand van het toneel. De boycot toont aan dat de Marokkaanse bevolking het niet pikt dat de Marokkaanse elite - waaronder de koning - rijk wordt op de rug van het volk. Het effect laat zich snel voelen: in 2018 ziet de Franse zuivelgroep Danone haar nettowinst dalen met 4,1 procent.

Het protest gaat verder

Begin 2019 is het de beurt aan het onderwijs. Wekenlang trekken leerkrachten de straat op om te strijden voor het afschaffen van de contractuele contracten waar ze verplicht worden om mee te werken. Ze eisen een vaste tewerkstelling in de openbare sector.

Op 27 juni 2019 vraagt een journalist van de BBC zich in een artikel af of Marokko de volgende is in de rij van volksprotesten, na Soedan en Algerije. De Britse openbare omroep komt tot die conclusie na raadpleging van de zogenaamde Arab Barometer, een onderzoeksproject dat wetenschappelijk betrouwbare gegevens oplevert over de politiek relevante attitudes van burgers in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. 

In de Arab Barometer staat dat bijna de helft van de Marokkaanse bevolking snelle politieke verandering wil. Daarmee spant het land de kroon in vergelijking met zijn buurlanden en andere landen in het Midden-Oosten. Het is vooral de jonge bevolking die zich verzet tegen de uitwassen van het huidige politieke systeem. Het rapport beschrijft Marokko als een land dat opgesplitst is in twee generaties: de oudere generatie heeft vertrouwen in de instellingen van het land, terwijl jongere Marokkanen steeds meer gefrustreerd raken door het gebrek aan beschikbare economische en politieke mogelijkheden.

Brain drain

Volgens datzelfde onderzoek van de BBC wil 70 % van de Marokkaanse jongeren tussen de 18 en 29 jaar het land verlaten. Van de iets oudere Marokkanen – in de categorie 30 tot 39 jaar - wil nog steeds bijna de helft (49%) het land verlaten. Bij veertigplussers ligt het percentage al een stuk lager (22 %). Van de vijftigplussers wil slechts tien procent een nieuwe toekomst in een ander land uitbouwen. Volgens de Arab Barometer is er sprake van een braindrain in Marokko: 60 % van de jongeren met een middelbaar of universitair diploma wil zijn thuisland verlaten. Volgens Said Amzazi, minister van Onderwijs, willen maar liefst 600 Marokkaanse ingenieurs per jaar Marokko verlaten. Dat geldt ook voor andere beroepsgroepen zoals artsen.

In november 2019 veroordeelt de Marokkaanse rechter de rapper Gnawi tot één jaar celstraf voor het beledigen en bedreigen van de politie. De arrestatie gebeurt vlak nadat hij met twee andere artiesten het nummer  ‘3acha cha3b’ (leve het volk, red.)  uitbrengt. De video wordt een hit in Marokko en heeft na één maand zo’n zestien miljoen views op You Tube. In zijn nummer stelt Gnawi de problemen in Marokko aan de kaak. ‘In 2020 zal geen armoede meer zijn in dit land, want iedereen zal het verlaten hebben’, zingt hij. Ook de koning wordt indirect bekritiseerd: ‘God, het vaderland en dat derde: ga maar weg’. Daarmee verwijst hij naar het Marokkaanse volkslied waarin de zin ‘God, het vaderland, de koning’ voorkomt. Verschillende mensenrechtenorganisaties hebben kritiek geuit op de reactie van de overheid op Gnawi. Volgens Amnesty International is het ‘een schandalige aanval op de vrijheid van meningsuiting.’

“We hebben het hoogste aantal politieke gevangenen in Marokko sinds de regeerperiode van Mohammed VI. We hebben het hoogste aantal politieke gevangenen en journalisten in de gevangenissen en dat is zeer verontrustend”, verklaart de journalist Omar Radi aan Democracy Now!. Hij wacht zijn rechtszaak in vrijheid af en riskeert een celstraf voor kritische Tweets dat hij de wereld instuurde. Enkele dagen werd hij opgesloten maar er kwam internationale druk en daardoor kwam Radi vrij.

Na de veroordeling van Gnawi werden nog veel andere kritische stemmen opgepakt en veroordeeld. Op 11 februari 2020 sprak Amnesty International opnieuw zijn zorgen uit over de situatie in Marokko. ‘De Marokkaanse autoriteiten intensiveren hun hardhandige optreden tegen vreedzame stemmen met een nieuwe golf van willekeurige arrestaties en vervolgingen van individuen, waaronder een journalist, rappers en Youtubers, van wie velen het doelwit zijn geweest, alleen vanwege het bekritiseren van de koning of andere functionarissen.’

De koning schenkt met enige regelmaat gratie aan activisten, maar grote namen zoals Zefzafi blijven achter slot en grendel. Steeds meer Marokkanen spreken zich openlijk uit over de koning, functionarissen en publieke instellingen. Maar de antwoorden van de overheid en de koning lijken steeds minder indruk te maken op de bevolking. De kloof tussen de elite en de gewone Marokkaanse burger wordt daarmee steeds groter.