Seksuele voorkeur en genderdiversiteit zijn de laatste jaren een hot topic, maar neurobioloog Dick Swaab voerde er al in de jaren 80 en 90 onderzoek. Ook op andere vlakken is ons brein bij iedereen anders. “Lang leve de variatie.”
Op een regenachtige maandag in maart is het herseninstituut in Amsterdam bruisend als altijd. Neurobioloog Dick Swaab (79), netjes in pak, verwelkomt me in zijn sfeervolle kantoor vol papieren en boeken. Volledig op zijn gemak maakt hij twee kopjes Chinese thee klaar, terwijl stapels boeken met titels over alzheimer, anticonceptie en de amygdala boven hem uit torenen.
Swaab doet al meer dan vijftig jaar onderzoek aan het herseninstituut en was daarnaast hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is dat nog steeds aan de Zhejiang Universiteit in China. Naast neurobioloog is hij ook schrijver van meerdere boeken, waarvan zijn bekendste ‘Wij zijn ons brein’. “Alles wat jou een persoon maakt, ligt vastgelegd in het brein. ‘Karakter’ komt uit het Grieks en betekent niet voor niks letterlijk ‘ingegraveerd’: al onze eigenschappen liggen ingeslepen in onze hersenen.”
Dat ingegraveerde karakter zet professor Swaab vooral in de verf in zijn onderzoeken naar homo- en transseksualiteit. Want ook dat ligt vastgelegd in de hersenen. Het is een complex biologisch proces dat hij toegankelijk uitlegt: “In de vroege ontwikkeling vormen geslachtshormonen hormonale circuits, die in de puberteit geactiveerd worden”, aldus Swaab. “Die activatie gaat soms, vanwege testosteronongevoeligheid bijvoorbeeld, niet van start, waardoor de ontwikkeling van brein en lichaam niet meer overeenkomen maar differentiëren.”
“In de jaren 80 en 90 gaf ik college met bewaking naast mij”
Boze feministen en bedreigingen
Toen Swaab in de jaren 80 en 90 baanbrekend onderzoek deed hiernaar, ontving hij veel negatieve reacties. Kalmpjes door zijn kopje thee roerend vertelt hij dat het onderzoek dat hij publiceerde, leidde tot demonstraties, bedreigingen en bommeldingen. “Ik gaf college met bewaking naast mij”, zegt hij.
Hij had furieuze feministen achter zich aan, want je mocht in ieder orgaan geslachtsverschillen hebben, maar niet in de hersenen, en boze homo’s die claimden dat homoseksualiteit een keuze was, dus ook een politieke. “Maar die keuze wordt dus eigenlijk al gemaakt in de baarmoeder”, aldus Swaab.
Standvastige tegenstand
Sindsdien lijkt de maatschappij wel verbeterd: in elke stad is wel een regenboog te vinden en ook kleurenblind kan je niet aan de pridefeesten ontkomen. Swaab bevestigt een verandering, maar vertelt dat hij nog steeds op tegenstand stuit. Nu maakt de wokebeweging het onderzoekers lastig om te publiceren wat ze willen. “Ook als onderzoeker mag je niks meer zeggen over het brein en homo- en transseksualiteit. Dat maken ze zelf wel uit, daar mag je niet aankomen. Dan word je weer aangevallen, maar dan op andere gronden.”
Variatiefeest
Als seksuele identiteit vastligt in de hersenen, en dus eigenlijk ‘slechts’ een staat van het brein is, zijn al die regenboogzebrapaden en pridefeesten wel nodig dan? Benadrukken die de verschillen juist niet? Swaab: “Ja, maar ieders hersenen zijn anders. Het is helemaal niet uniek om uniek te zijn: iedereen is het.”
LGBTQ of welke letter je dan ook het liefst op je brein plakt: we krijgen dus allemaal onze eigen, unieke hersenen mee. En die variatie kan voordeel bieden, maar ook voor problemen zorgen.
Hoewel homoseksualiteit een variatie is waar je, buiten moeilijkheden vanuit je omgeving misschien, geen last van hebt, is dat bij transseksualiteit wel anders: het transitieproces is bepaald niet zonder gevolgen. Is het dan echt niet mogelijk om ons brein aan te passen, al is het wellicht in de toekomst? Swaab denkt van niet. “Tijdens de hersenontwikkeling zit in alle processen enorme variatie. Als je brein zich anders heeft ontwikkeld, lukt het je niet om die ontwikkeling terug te draaien.”
“Tijdens de hersenontwikkeling zit in alle processen enorme variatie. Als je brein zich anders heeft ontwikkeld, lukt het je niet om die ontwikkeling terug te draaien”
Hetzelfde geldt bij bijvoorbeeld gevoeligheid voor depressie of stress. Ook die ligt al vast. “Het is een kwetsbaarheid die je meekrijgt”, legt Swaab uit. Ook benadrukt hij dat de magische plasticiteit van de hersenen niet zo groot is als ze soms lijkt. “Alle vormen van plasticiteit heb je in de ontwikkeling. De vraag is: wat blijft daarvan over in de volwassenheid?”
Use it or lose it
Het brein is dus koppig, of het nu gaat over je seksuele identiteit, aanleg tot stress of wat je talenten zijn. En daarom moeten we ons leven daaraan aanpassen. Hoe? “Dat moet je uit zien te vinden. School en opleiding zijn ervoor om te kijken wat je sterke en zwakke punten zijn. Daar moet je conclusies uit trekken.”
We moeten onze hersenen dus leren kennen om te weten hoe we ze het best kunnen gebruiken. Swaab: “Use it or lose it. Het beste voor je brein is complexe stimulering. Hierdoor bouw je namelijk extra reserve op.” Tijd om allemaal aan hogere wiskunde te gaan doen dan? Wees niet bang: dat niet. Het is vooral “een kwestie van goede scholing en een baan die je brein steeds aan nieuwe eisen onderwerpt, geen routine”, weet de neurobioloog.
Nuttige nieuwigheid
Nieuwigheid werkt dus stimulerend. Is dat een aanmoediging voor adolescenten die zo graag ‘experimenteren’ met van alles? Swaab glimlacht. “Het is in ieder geval goed voor de maatschappij. Je moet van mij geen revolutie meer verwachten. Het is aan jonge mensen om de maatschappij te veranderen en aan te passen aan de nieuwe situatie.”
Kunnen we daarmee schadelijk gedrag dan verexcuseren? Swaab schudt beslist zijn hoofd. “Nee, dat kunnen we begrijpen. Maar omdat de maatschappij moet functioneren, kunnen we het niet accepteren.” Ook binnen het zoeken en experimenteren blijven er regels om ons aan te houden. “Die regels zijn in ons DNA vastgelegd om de maatschappij te laten functioneren. Moraliteit ligt in onze natuur want de enige manier om zo’n complexe maatschappij te laten functioneren, is dat je rekening met elkaar houdt.”
“Moraliteit ligt in onze natuur want de enige manier om zo’n complexe maatschappij te laten functioneren, is dat je rekening met elkaar houdt”
Zo’n grote verzameling bonte breinen kan voor een boel conflicten en complexiteit zorgen. Is ‘Wij zijn ons brein’, de titel van Swaabs boek uit 2010, dan beperkend? Swaab fronst. “Mensen hebben vaak moeite met die uitspraak. Ze worden boos en lezen niet verder dan de titel van het boek. Maar het is heel belangrijk om te weten hoeveel er is vastgelegd en hoe weinig er hersteld kan worden qua schade.”
Ons brein is kostbaar, kwetsbaar en belangrijker dan we denken. Swaabs boodschap is daarom vooral realistisch: “Ons brein maakt wie we zijn. We hebben allemaal onze sterke en zwakke kanten, die moet je leren kennen en daar dan het beste van maken.”
