“Antwerpen is zeer bijzonder.” Rabbijn Aharon Malinsky, geboren en getogen in ’t Stad, weet waarom de omvangrijke joodse gemeenschap zich er zo thuis voelt. “Het is de enige plek ter wereld waar de hele stad omgeven wordt door een eroev.”
De befaamde eroev is de eerste stop op onze wandeling door joods Antwerpen. Om de ‘heilige draad’ te spotten, trekken we naar het Museum aan de Stroom (MAS) op ’t Eilandje. Wie niet weet dat hij er is, zal hem niet zien. Ik heb echter aanwijzingen gekregen van Aharon en zie de eroev meteen hangen tegenover het MAS. Hij mag er dan uitzien als een ordinaire elektriciteitskabel, voor vrome joden is zijn betekenis er niet minder waardevol om.
“Sinds de jaren twintig van de 20ste eeuw is er in Antwerpen een eroev die ervoor zorgt dat orthodoxe joden zich vrij kunnen bewegen op de sjabbat (wekelijkse rustdag in het jodendom, red.). Normaal gezien mogen we op die dag niets dragen: geen sleutels, geen kinderen, niets. Kleren mogen natuurlijk wel”, lacht Aharon. “Maar binnen de draad mogen we om het even wat dragen. De eroev zorgt ervoor dat die plek een grote privéplaats wordt en daar mogen we doen wat we willen.”
De heilige joodse draad ‘eroev’ bij het MAS - © Finne Anthonissen
Vorig jaar was Aharon curator van de expo ‘Heilige Plaatsen, Heilige Boeken’ in het MAS, over het jodendom, de islam en het christendom. Dit is slechts één voorbeeld van hoe Aharon al jaren een ‘trialoog’ op gang probeert te brengen tussen de drie monotheïstische religies. Samen met een priester en een imam bracht hij in 2013 ook een boek uit met een gelijknamige titel. “De joodse gemeenschap is erg gesloten, maar ik probeer daar verandering in te brengen. Ik stimuleer mijn kinderen bijvoorbeeld om ook contacten te leggen met mensen met een andere religie.”
Bakkerij Kleinblatt
De honger begint te knagen, dus trekken we op aanraden van Aharon naar bakkerij Kleinblatt. De koosjere bakkerij bevindt zich al sinds 1931 in de Provinciestraat en is een begrip binnen én buiten de joodse gemeenschap. Aharon vertelt: “Om ervoor te zorgen dat alles koosjer is, werkt in de keuken een orthodoxe jood die de hele dag eieren breekt en controleert op bloedsporen. Dat is ook een job natuurlijk”, lacht hij.
Na 30 minuten flink doorstappen in de kou, is het aangenaam binnenkomen bij Kleinblatt. Ik zie niet alleen de typisch joodse bagels en challes of gevlochten broden, maar ook een groot assortiment aan koffiekoeken. Ik kies een ponchke met pudding, zowel qua uiterlijk als smaak vergelijkbaar met wat wij kennen als een Boule de Berlin – heerlijk!
Romi Goldmuntz-synagoge
Nu onze buik gevuld is, gaan we weer op pad. Volgende halte: de orthodoxe Romi Goldmuntz-synagoge in de Van den Nestlei. Voordat een man de synagoge mag betreden, moet hij een kippa of keppeltje opzetten, maar ik mag zo binnen.
Ziet het witte gebouw er langs buiten niet erg spectaculair uit, dan is dat eenmaal binnen wel anders. De muur achter het altaar is nachtblauw geschilderd en bekleed met gouden sterren. Overal staan er menora’s, of zevenarmige kandelaars, en in de glasramen zijn davidsterren afgebeeld.
Romi Goldmuntz-synagoge - © Finne Anthonissen
Ik zet me op de houten bank voor het altaar. Dit mag normaal gezien niet, want de plaatsen voor vrouwen bevinden zich op de bovenverdieping. Bovendien zijn dit de banken van de Levi’s en de Cohens: de twee oudste joodse families. Op de rugleuning staan hun namen gegraveerd.
“De Levi’s stammen af van de Levieten”, legt Aharon uit. “Zij hadden toen, en hebben nu nog altijd, speciale taken in de synagoge. De Cohens stammen af van Aäron en zijn van oudsher priesters. Daarom zitten die families vooraan. “Als er een lid van de clan sterft, erft de zoon de bank van zijn vader.”
Het had niet veel gescheeld of ik had deze mooie synagoge nooit kunnen bewonderen. “In 1941 is dit gebouw geplunderd en in brand gestoken door de nazi’s”, legt Aharon uit. “In de jaren vijftig heeft men de synagoge kunnen restaureren met geld van schenkingen. De grootste weldoener was Romi Goldmuntz, vandaar dat de synagoge zijn naam draagt.”
Herdenkingsmonument
Vlakbij de synagoge, in het midden van het drukke kruispunt van de Mercatorstraat en de Belgiëlei, staat een herdenkingsmonument voor alle joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog naar de nazikampen werden gedeporteerd. Al ontelbare keren ben ik hier voorbij gewandeld, maar pas nu Aharon het monument aanwijst, valt het me voor het eerst op. Tegenover het beeld van de brandende Thora met daarboven een gezin achter prikkeldraad, staat een gedenksteen.
Herdenkingsmonument - Finne Anthonissen
“Wij zijn eeuwige dank verschuldigd aan allen die, op gevaar van hun eigen leven, ons uit de gruwel der nazi’s hebben gered”, lees ik en ik krijg er tranen van in de ogen. Een plaats in het hart van de joodse buurt die het waard is om even bij stil te staan.
Beni Falafel
Intussen is het tijd voor de lunch. Aharon vergezelt ons naar de Israëlische falafelzaak van Beni in de Lange Leemstraat: “Bij Beni is het koosjer en zeer lekker!” Hoe kun je zeker zijn dat een eetgelegenheid wel echt koosjer is? “Dat kan je zien aan het koosjercertificaat”, vertelt Aharon. “Op aanvraag van de uitbater controleert een orthodoxe jood of de zaak voldoet aan alle koosjere voorschriften. Als dat zo is, krijgt hij een certificaat van het rabbinaat.”
Beni Falafel - Finne Anthonissen
Bij Beni Falafel hangt het certificaat inderdaad aan de deur. De kleine zaak doet met haar plastic tafels en stoelen denken aan een cafetaria, maar is toch erg gezellig. Jong of oud, toerist of Antwerpenaar, joods of niet: iedereen geniet hier zij aan zij van vegetarische lekkernijen. Ik bestel burekas , of filodeeg met champignons, en Falafel Allerlei. Bedrijfsleider Beni, een vriendelijk meneertje dat de pensioengerechtigde leeftijd al een tijdje voorbij lijkt, lacht: “Ik dacht dat jij twintig broodjes falafel bestelde, maar jij kunt er maar vijf op, hoor!”
Als hij even later op zijn witte sportschoenen met de bestelling naar ons tafeltje snelt, zie ik dat één portie ook wel zal volstaan. Falafel Allerlei is een broodje dat rijkelijk gevuld is met falafel of gefrituurde kikkererwtenballetjes, hummus en veel groenten, naast de gebruikelijke komkommer, tomaat en sla ook zuurkool. Lekker!
Hoofdsynagoge
Als afsluiter van deze kennismaking met joods Antwerpen, wandelen we naar ’t Zuid om de oudste synagoge van de stad te bezichtigen. De mooie oosters uitziende synagoge werd gebouwd in 1893 en ligt goed verscholen achter het Museum van Schone Kunsten in de Bouwmeesterstraat.
“Dit is de hoofdsynagoge van de orthodoxe joden”, vertelt Aharon, “maar we gebruiken haar nu enkel nog bij feesten.” Waar vieren zij de sjabbat dan? “In Antwerpen is er veel keuze. In de joodse buurt zijn er ongeveer veertig synagogen die open zijn op de sjabbat. Ik woon op wandelafstand van vijf synagogen.”
Waarom zoveel synagogen zo dicht bij elkaar? “De reden hiervoor moet je bij de sjabbat zoeken. Op die dag mogen wij geen grotere afstand afleggen dan 1,5 mijl. Gevolg is dat iedereen op wandelafstand van een synagoge woont”, legt Aharon uit.
“Weet je trouwens hoe een joods ghetto zoals in Antwerpen ontstaat”, vraagt Aharon. “Ook dit kan je verklaren aan de hand van de sjabbat. Niet alleen de synagogen, maar ook slagers, kruideniers, bakkers, you name it, moeten binnen het bereik van 1,5 mijl liggen. Daarom wonen we allemaal in dezelfde buurt.”
De leerrijke wandeling zit erop. Aharon overhandigt me nog snel een miniatuur-Thora: “Pas op, het is een echte!”
© 2016 – StampMedia - Finne Anthonissen
Dit artikel werd gepubliceerd door Het Nieuwsblad - online op 29/04/2016
Dit artikel werd gepubliceerd door Apen.be op 29/04/2016
