Opinie: Graag minder machiavellisme tegen 2030

Niccolo Machiavelli was een bekende Florentijnse politicus die via twee werken waarin hij de romeinse geschiedenis vergelijkt met zijn eigentijdse Florence en, bij uitbreiding, Italië, zijn ideeën over politiek heeft overgeleverd: ‘Il Principe’ (de heerser) en ‘Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio’ (Verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius).

Machiavelli’s ideeën zijn gebaseerd op het principe dat een goede leider en een goed mens twee verschillende dingen zijn. Hij gelooft dat de staat niet wel vaart bij het vooropstellen van de goedheid en wil eerder een soort kille kansberekening de overhand zien nemen, zodat de staatsman – vrouwen deden er nog niet toe – zijn gevoelens buiten de politieke beslissingen houdt.

Vandaag vertaalt dit machiavellisme zich anders. Machiavellisme is, in het psychologisch vakgebied, een persoonlijkheidstrek die zich kenmerkt door de bereidheid om manipulatie en misleiding te gebruiken om het geïsoleerd eigenbelang te dienen, en dat gaat uiteraard gepaard met een cynisch wereldbeeld. Een machiavellist ontbeert niet noodzakelijk emoties en moraal, maar is wel goed in staat tot emotionele en morele ontkoppeling. Kort samengevat hebben we het hier over een soort “doel heiligt de middelen”-idee.

Mijn theorie is dat we vanuit ons huidig economisch systeem worden aangemoedigd om deze machiavellistische persoonlijkheidstrek te ontwikkelen. Wat vanuit dat systeem belangrijk is voor mensen is geld; het staat voorop, want geld bepaalt wanneer we succesvol zijn. Daardoor gaan we de goedheid niet meer vooropstellen, omdat die in een vrijemarkteconomie geen nut heeft, en vaak zelfs nadelig kan zijn. Het nut primeert op alles, het eigenbelang domineert onze gedachten en we zijn er niet eens meer beschaamd over.

We zien dit bijvoorbeeld bij de keuze van een studierichting. Iedereen heeft het altijd over waarom een of andere richting beter voor hen is, omdat ze die ‘nodig’ zouden hebben voor wat ze later willen gaan doen, of omdat ze ‘meer deuren opent’. In plaats van (in het aso) een richting te kiezen die hen het meest interesseert, gaan ze alle keuzemogelijkheden beoordelen op hun effectiviteit: hoeveel geld kunnen we er later mee verdienen? En dat is waar we onze link met het kapitalisme terugvinden. Aangezien geld in een kapitalistische samenleving op alles primeert, is ‘het nuttigste’ tegelijk ook het meest winstgevende.

Dit is hoe we langzaamaan uit het oog verliezen dat goedheid ook een zeer belangrijke kwaliteit is, en dat geld alleen niet genoeg is voor het ontstaan van geluk. Dat we ook voldoening halen uit relaties en mensen, net door hen niet op machiavellistische wijze uit te buiten met enkel het winstmotief in het vizier. Ik zie het elke dag gebeuren: kleine jongens die bedrijfsleiders als Elon Musk of Jeff Bezos idealiseren. Twee mensen die nochtans een gigantische hoeveelheid geld voor zichzelf houden, terwijl ze daarmee zoveel goeds zouden kunnen doen. We zien ze echter ze naar de ruimte gaan, omdat ze daar een nieuwe markt willen creëren, om meer geld te verdienen, dat ze dan weer kunnen bijhouden.

De manier waarop deze superrijken hun kapitaal zien groeien, valt ook nooit moreel te rechtvaardigen. Er is onlangs nog maar aan het licht gekomen hoe Jeff Bezos zijn werknemers bij Amazon behandelt. En Elon Musk stamt uit een rijke familie uit Zuid-Afrika, die haar kapitaal vooral heeft gehaald uit de uitbuiting van werknemers in Sub-Sahara Afrika.

In deze Afrikaanse mijnindustrie zijn kinderarbeid, slechte werkomgevingen en fatale werkongevallen de orde van de dag.

De grote leugen die het kapitalisme rechthoudt, speelt hier ook een cruciale rol: het idee dat iedereen de kans heeft om de nieuwe Bezos te worden zit nog altijd diep bij ons ingeprent. Het wordt ons zelfs opgedrongen: we zien in veel series dat personages ‘die stoppen met lui zijn en gewoon hard beginnen te werken’ altijd succes vergaren. Maar dit is niet hoe de wereld werkt. Het is hoe kapitalisme jou wil doen denken dat de wereld werkt.

Gelukkig is de huidige jongere generatie zich ervan bewust dat mentaal welzijn en geluk minstens even belangrijk zijn als financieel succes. Hopelijk zal dit morele inzicht van onze generatie zich vertalen in een betere toekomst voor iedereen, wat betekent dat de normalisering van het machiavellisme in 2030 een halt zal zijn toegeroepen.