"Wij werken mee aan de vorming van Afrikaanse intellectuelen"

De UAntwerpen reikte in april 2019 een eredoctoraat uit aan de Congolese gynaecoloog Denis Mukwege, de Nobelprijswinnaar van 2018 die slachtoffers van seksueel geweld verzorgt en begeleidt. Een maand later kreeg ook de Congolese microbioloog Jean-Jacques Muyembe, een wereldautoriteit op vlak van het ebola-virus een eredoctoraat. Hoe onderhoudt de UAntwerpen de banden en contacten met hen? 

“De twee eredoctoraten zijn een belangrijk middel om die banden aan te halen, en zo onze samenwerking met Congo en Afrika te versterken. We werken nu al enkele jaren samen met dokter Muyembe, ook via het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen. We hebben een sterke band met enkele Congolese universiteiten, waaronder de Université de Kinshasa, dankzij dokter Muyembe die er doceert en wereldfaam heeft als viroloog. Hij is ook directeur van het Nationaal Instituut voor Bio-medisch Onderzoek in Congo.

Hoe denkt u de boodschap over te brengen aan president Félix Tshisekedi, zodat er vrede kan worden bereikt in dit gebied? 

“Een moeilijke vraag. Ik denk niet dat onze universiteit thans de mogelijkheid heeft om de Congolese regering rechtstreeks te beïnvloeden. Maar wij werken mee aan de vorming van Afrikaanse intellectuelen. Als jonge mensen krijgen ze in het IOB een heel goede institutionele, politieke, sociale en economische opleiding. Zeer velen verwerven nadien belangrijke posities in het Afrikaanse bestuurlijke en maatschappelijke netwerk. Zo kunnen ze baanbrekende invloed uitoefenen op hun land en regio.

“We oefenen dus een indirecte invloed uit op een context die groter is dan Congo. Het is een werk op lange termijn, waarbij we eigenlijk geen grenzen kennen.

Wat vindt u van het huidige debat over de standbeelden van Koning Leopold II?

“Met straatnamen en standbeelden wil men herdenken en eren. Maar er zijn ook wisselende en voortschrijdende inzichten. Historisch onderzoek laat ons een Leopold II zien die indirect betrokken is geweest bij vreselijk massageweld in de Congo Vrijstaat. Vanuit dat inzicht is het onaanvaardbaar dat hij nog zou worden geëerd. Een straatnaam kan je wijzigen, maar wat met een standbeeld, zeker wanneer het een hoge artistieke waarde heeft?  Enkel een bordje met duiding lijkt me onvoldoende. Is het niet denkbaar om zulke standbeelden bijvoorbeeld 15 graden uit hun as te laten overhellen? Daar kijkt elke voorbijganger van op, en voor zover nog nodig kan een tekstbordje uitleg geven. Zulk ‘scheef beeld’ zou een heel sterk teken zijn.

Wat vindt u van het bijhorende debat over dekolonisatie ? 

De term ‘dekolonisatie’ is sterk mobiliserend, en dat is belangrijk. Tegelijk is het een beperkt begrip, want eigenlijk gaat het over diversiteit. Willen we een diverse samenleving, gebaseerd op gelijkwaardigheid en wederzijds respect? Dan moeten we meer bewust worden van onze vele impliciete, cultureel ingebedde vooroordelen. Als we die beter leren kennen, dan zal dit àlle groepen ten goede komen die slachtoffer zijn van structurele discriminatie.

Over de keuze voor de naam Lumumba: begrijpt u dat de figuur Lumumba in België omstreden blijft, en ook voor controverse kan zorgen?

Ook de naam Lumumba is sterk mobiliserend. Patrice is een iconische figuur van pan-Afrikaans formaat, die zijn eigen beperktheden overtreft en veel ruimer reikt dan Congo.

Waarom is de naam Lumumba in Afrika en de rest van de wereld te horen, en waarom die van de eerste Congolese president Kasa-Vubu niet? Vindt u niet dat de eerste president van Congo zo wordt genegeerd? 

De mensen en de omstandigheden hebben van Lumumba een kristallisatiepunt gemaakt in het denken rond dekolonisering en discriminatie. Het is wat het is. Uiteraard zijn er vele andere belangrijke figuren, waaronder Kasa-Vubu. Je moet een keuze maken en dan denk ik dat Patrice Lumumba die bijkomende trans-Afrikaanse dimensie heeft die we zo nodig hebben.

Lumumba was een pionier in het hedendaagse denken met zijn vlijmscherpe kritiek op het kolonialisme. Hij kwam vooral ook op voor de eenheid van een Congolese republiek die moest bestuurd worden door Congolezen. Natuurlijk maakte hij fouten. Vergeten we ook niet dat België in Congo de zwarten liefst enkel lager onderwijs gaf om ze te kunnen opleiden tot eenvoudige handenarbeiders. Met nette huisjes en prima gezondheidszorg, dat wel, maar het was een feitelijke Apartheid waardoor anno 1960 nog geen tien zwarte Congolezen een universitair diploma hadden! De Congolezen misten de broodnodige administratieve en economische opleiding, zodat ze bij onderhandelingen door de Belgen gerold werden waar ze bij stonden.

Lumumba werd dus het pad van de mislukking opgestuurd. Hij sloeg wild om zich heen en werd al in januari 1961, amper 6,5 maanden na de onafhankelijkheid, uit de weg geruimd. Geen enkele kans kreeg hij om zelfs maar een behoorlijk project neer te zetten. Het lijkt me daarom ook zinvol om de persoon van Patrice te verbinden met zijn vrouw Pauline. Na zijn dood kwam zij niet alleen met vuur voor hem op, maar ze droeg ook alleen en met succes de zorg voor haar gezin. In de figuur van Pauline zie ik de periode na 1960, met de vele gewone Congolezen die zich dag en nacht in moeilijke omstandigheden inzetten opdat hun kinderen en kleinkinderen degelijke scholing zouden krijgen en opgroeien tot fijne, sterke mensen.

U heeft zich kandidaat gesteld voor uw eigen opvolging, welke innovatie bent u van plan te implementeren voor de Universiteit Antwerpen? 

We willen nog meer inzetten op studentenwerving en internationalisering. Valorisatie en innovatie door onderzoek zijn een ander belangrijk aandachtspunt. In de covidcrisis stààn we er als universiteit, en dat is echt geen toeval. Ook moet de UAntwerpen zijn ligging in de havenregio goed valoriseren. Zo zetten we sterk in op alles wat met duurzame chemie te maken heeft.