De sportclub van de toekomst is sociaal

‘De Vlaamse kleedkamer kan veel kleurrijker’, schreef De Morgen eind 2017. Maar dat mensen met een migratieachtergrond weinig de weg vinden naar de traditionele Vlaamse sportclub, wil niet zeggen dat ze niet aan sport doen. Sociaal-sportieve praktijken combineren sport met sociaal werk. ‘Zij tonen een heel ander diversiteitsverhaal."

Burgers sporten nergens zo gescheiden als in Vlaanderen, zo bleek uit Europees onderzoek naar sociale inclusie en vrijwilligerswerk in sportclubs uit 2017, waaraan de KU Leuven en 1.002 Vlaamse clubs deelnamen. 82% van de Vlaamse sportclubs bestaat voor 10% of minder uit mensen met een migratieachtergrond. In 36% van de clubs heeft helemaal niemand een migratieachtergrond. Op dat vlak scoort Vlaanderen rond het Europese gemiddelde. Maar met slechts 2% van de sporters behorend tot een etnische of culturele minderheid duikt het onder het gemiddelde van 4%. En dat in Vlaanderen maar liefst 50% (gemiddeld 22%) van de mensen uit een minderheidsgroep enkel sport met mensen uit diezelfde groep, maakt van ons de slechtste van de klas.  

Sportclub én sociaal project

Met sociaal-sportieve praktijken worden verenigingen bedoeld waar de sociale en sportieve dimensies elkaar versterken. Naast het aanbieden van sport maken ze gebruik van methodieken die ook in het sociaal werk gangbaar zijn. Pieter Smets is stafmedewerker sport bij Demos. In samenwerking met de Vrije Universiteit Brussel doet hij onderzoek naar het potentieel en de problematiek van zulke verenigingen. Hij schreef zijn bevindingen neer in een blogreeks. ‘Ons stedelijk sportlandschap wordt steeds diverser’, zegt Smets, ‘In de laatste decennia ontstond bijna geruisloos een nieuw en erg gevarieerd sportverenigingsleven.’ Ook professor Scheerder ontkent het potentieel van sociaal-sportieve praktijken niet. ‘Integendeel. Maar als je een wetenschappelijk representatief staal neemt, merk je dat ze nog steeds fel in de minderheid zijn. Dat is het resultaat van ons onderzoek uit 2017, en valt niet te ontkennen. Wel verdienen ze meer aandacht vanuit het beleid. Eerder deden we onderzoek naar sociale innovatie bij the Belgian Homeless Football Cup en daar hebben we het potentieel empirisch kunnen vaststellen.'

Zo zijn er sportieve zelforganisaties die ontstonden vanuit de nood om zich te vereniging binnen een gemeenschap of buurt. Een groot deel daarvan speelt in op sociale noden en wordt geleid door mensen met een diverse migratieachtergrond. Bijvoorbeeld: een sportclub voor en door vluchtelingen.  Daarnaast zijn er anders georganiseerde sportverenigingen. Terwijl veel sportclubs in de jaren 90 nog volledig op vrijwilligers draaiden, ontstond een parallel circuit met professionele werkkrachten. Vanuit diverse hoeken organiseerden zij een alternatief sportaanbod voor een maatschappelijk kwetsbaar publiek op school, in het buurthuis of op pleintjes. Aanvankelijk werd dat gezien als een laagdrempelige, tijdelijke opstap naar het reguliere sportcircuit, maar sommige van deze initiatieven groeiden uit tot duurzame sportaanbieders. Bijvoorbeeld: een Braziliaanse jiu-jitsuclub met een breed buurt- en schoolnetwerk of een Brusselse boksclub met een specifieke focus op kwetsbare jongeren. Verder zijn er traditionele sportclubs die, als antwoord op de uitdagingen van de nieuwe stedelijke realiteit, voor een sociale focus kiezen en samenwerken met professionele werkkrachten. Bijvoorbeeld: City Pirates Antwerpen dat tegelijk een klassieke voetbalclub én een sociale werking is. 

Bart Rogé: ‘We moeten nastreven dat zulke initiatieven dezelfde erkenning krijgen als traditionele clubs, dat ze even gemakkelijk de weg vinden naar subsidies en ondersteuning van sportdiensten en federaties.’ Pieter Smets beaamt: ‘De toegang tot subsidies is vaak beperkt doordat zulke organisaties tussen twee beleidsdomeinen invallen. Daarom is het belangrijk dat hun meervoudige identiteit erkend wordt en dat er wordt nagedacht over hoe deze nieuwe sportclubs ondersteund kunnen worden.’

Een gemeenschappelijke pedagogie

Zeno Nols (Vrije Universiteit Brussel) rondde in 2018 zijn doctoraat af over de pedagogie en de impact van de sociaal-sportieve praktijk. Vier jaar lang werkte hij samen met zes Vlaamse en Brusselse sociale sportclubs: ‘Antwerp Wolf Pack Basketbal’, ‘City Pirates Antwerpen’, ‘Kras Sport Antwerpen’ (zaalvoetbal), ‘Brussels Boxing Academy’, ‘Brussels Brazilian Jiu-Jitsu Academy’ en ‘Opboksen Genk’. De aanwezigheid van zulke initiatieven in deze steden hoeft niet te verbazen. De populatie is er superdivers en er bestaat veel armoede, zeker in bepaalde wijken. Op de site van Demos vatte Nols zijn onderzoek samen.

Nols ondervond dat de clubs, ondanks onderlinge verschillen, een gemeenschappelijke pedagogie hanteren, die steunt op verschillende waarden als rechtvaardigheid, solidariteit, gelijkheid en respect. In samenwerking met trainers en andere omkadering speelt hij in op hun concrete noden en maakt hij de sport toegankelijker. ‘De meeste praktijken proberen het lidgeld laag te houden, gaan op zoek naar kortingstarieven vanuit de stad of denken familietarieven uit. Ze maken betalen in schijven mogelijk of stellen iets oudere leden voor om een deel van hun lidgeld terug te betalen via vrijwilligerswerk’, aldus Nols.

Daarnaast proberen de coaches een vertrouwensband op te bouwen met de jongeren. Ze zijn eerlijk, tonen respect en geven hen persoonlijke aandacht, waardoor gevoelige zaken, zoals problemen in de thuissituatie, gemakkelijker bespreekbaar worden. Verder werken ze aan een positieve identiteitsontwikkeling. Via reflectiemomenten, individueel of in groep, zoeken ze naar antwoorden op allerhande levensvragen, zoals: ‘Wie ben ik?’ en ‘Hoe wil ik me engageren in de samenleving?’.

De praktijken creëren ontplooiingskansen voor jongeren door activiteiten te organiseren die hun leefwereld verbreden, bijvoorbeeld een trektocht in de bergen, of door hen in te schakelen als vrijwilliger. Tot slot onderhouden de clubs contacten met ouders en leerkrachten of bieden ze huiswerkbegeleiding aan. Sport kan zo als trigger dienen tot het behalen van goede schoolresultaten.

‘Maar’, waarschuwt Nols, ‘sport is geen sluitend middel om armoede, discriminatie of schooluitval aan te pakken. Het kan jongeren helpen om tijdelijk te ontkomen aan de kwetsbare situaties waarin ze opgroeien, maar het kan niets veranderen aan hun ervaringen buiten de sportclub: thuis, op school en op straat. Bovendien kan het niet verhelpen dat er jaarlijks meer kinderen in armoede worden geboren. Dat vergt structurele maatregelen vanuit verschillende beleidsdomeinen, op lokaal en vooral op bovenlokaal niveau.’

Het potentieel van zulke praktijken wordt volgens Nols nog steeds onvoldoende benut. ‘Zo kwetsbaar de doelgroep van sociaal-sportieve praktijken, zo kwetsbaar zijn ze zelf binnen het sportlandschap. Enerzijds moeten ze voortdurend op zoek naar middelen om hun sociaalpedagogisch werk te financieren, waardoor er minder tijd kan worden besteed aan dat werk zelf. Anderzijds is er een tekort aan gekwalificeerde trainers die over de nodige sociaalpedagogische bagage beschikken. Daarom zou het bestaande sportopleidingsaanbod herdacht moeten worden. Gelukkig erkennen sommige overheden dit vraagstuk intussen wel. Met het platform voor sociaal-sportieve praktijken van Demos hangt er een momentum in de lucht om van onderuit het toekomstige beleid mee uit te tekenen’, zo meent Nols.