Reporter Isra Johri ziet de evolutie van sociale media van democratiseringsmiddel naar steeds meer staatspropaganda en mediacontrole door private bedrijven met lede ogen aan. In de actuele gebeurtenissen rond Trump, Musk, Meta en X hoort ze echo’s uit de 20e eeuw. In dit essay vraagt Isra zich af of sociale mediaplatformen hetzelfde lot zijn beschoren als de radio in de vorige eeuw.
Al jaren hangt het voortbestaan van Tiktok als een zwaard van Damocles boven de Amerikaanse bevolking. Enkele weken geleden viel dat zwaard eindelijk, maar niet zoals velen hadden verwacht. Waar men vreesde dat het verdwijnen van Tiktok de samenleving zou raken, vooral als platform voor sociale bewegingen als Black Lives Matter in 2020, gebeurde er iets anders. De overheid schafte het kanaal niet af, maar hervormde het in haar eigen voordeel.
Tiktok verdween op 19 januari in de VS gedurende 12 uur vanwege een wet die het Chinese moederbedrijf ByteDance dwong om het platform te verkopen of een verbod te riskeren. De Amerikaanse regering voerde aan dat Tiktok een bedreiging vormde voor de nationale veiligheid en dat de app kon worden gebruikt voor gegevensverzameling door China. President Donald Trump vaardigde echter een uitvoerend bevel uit om het verbod tijdelijk op te schorten, waardoor de toegang werd hersteld mits enige aanpassing.
Van ‘sociale’ naar ‘selectieve’ media
Na de terugkeer van Tiktok merkten gebruikers veranderingen op in de algoritmes en censuur van bepaalde zoektermen. Vergelijkingen van zoekopdrachten in de VS en daarbuiten lijken aan te tonen dat controversiële termen gerelateerd aan de verkiezingen, zoals ‘fascisme’, ‘Hitler’ en ‘Donald Trump rigged election’ onderdrukt werden. Ook waren er plots misinformatie-waarschuwingen aanwezig op posts over Palestina en de bosbranden in Los Angeles. Terwijl Tiktok beweert dat deze waarschuwingen onderdeel zijn van hun beleid om schadelijke misinformatie te bestrijden, denken veel gebruikers daar anders over.
Samenzweringstheorieën over censuur voor politieke belangen kwamen snel naar boven na deze veranderingen. Die werden versterkt door het bericht dat de gebruikers kregen bij hun terugkeer op het platform. In een verklaring bedankte Tiktok openlijk president Trump voor zijn inzet om het platform te behouden: "Het is een sterk standpunt voor het Eerste Amendement (waarin de persvrijheid en vrijheid van meningsuiting in ligt vervat, red.) en tegen willekeurige censuur. We zullen samenwerken met president Trump aan een langetermijnoplossing die Tiktok in de Verenigde Staten houdt."
Voor veel gebruikers voelde die boodschap als een politieke stunt. De timing, vlak na het aantreden van de nieuwe regering, wekte de indruk dat Tiktok strategisch inspeelde op de politieke sfeer. "Alle jonge mensen die twijfelden over Trump of niet veel van hem wisten, zullen nu zeggen: 'Oh, maar hij heeft Tiktok gered'," zei een gebruiker. Dat leidde tot beschuldigingen dat Tiktok zijn neutraliteit als platform had verloren en zich politiek liet gebruiken.
Net zoals de radio in de jaren 30 een revolutie teweegbracht in massacommunicatie en de manier waarop overheden hun burgers konden bereiken en beïnvloeden, bieden sociale media vandaag dezelfde mogelijkheden
Have we seen this film before?
De mogelijkheid van manipulatie van zo’n groot communicatieplatform doet vragen oproepen over vrije meningsuiting en overheidscontrole. Die vraagstukken zijn echter niet nieuw. Eén van de grootste voorbeelden van censuur en overheidscontrole op communicatie zien we bij Hitler’s gebruik van de radio.
Toen Adolf Hitler in 1933 aan de macht kwam, werd radio al snel een essentieel propagandamiddel. Hoewel de radio oorspronkelijk duur en ontoegankelijk was voor de meeste burgers, dwong propagandaminister Joseph Goebbels Duitse fabrikanten om goedkope radio's te produceren. Deze ‘Volksempfänger’ werd tegen lage prijzen aangeboden, zodat een groot deel van de bevolking toegang kreeg tot gestroomlijnde staatspropaganda. Radio-uitzendingen begonnen standaard met de groet ‘Heil Hitler’ en de inhoud werd streng gecontroleerd om de nazistische ideologie te verspreiden. (Hasselbach, 2023)
In autocratische regimes zoals dat van Viktor Orbán in Hongarije zien we een vergelijkbare trend. Onder zijn bewind is persvrijheid drastisch ingeperkt en is de nationale media grotendeels gecentraliseerd onder regeringscontrole. In 2019 werd een wet aangenomen die bepaalde dat theaters en kunstinstellingen enkel financiering zouden ontvangen als hun inhoud door de Nationale Culturele Raad was goedgekeurd. Dat toont aan hoe censuur niet alleen gebruikt wordt om politieke oppositie te onderdrukken, maar ook om culturele en artistieke expressie te beperken.
Van dictators naar CEO’s
Met de opkomst van sociale media in de 21ste eeuw lijkt een parallel zichtbaar te worden. Net zoals de radio in de jaren 30 een revolutie teweegbracht in massacommunicatie en de manier waarop overheden hun burgers konden bereiken en beïnvloeden, bieden sociale media vandaag dezelfde mogelijkheden. Het verschil is dat in plaats van een centrale overheid die alle content controleert, platforms als Tiktok, Facebook en X (voorheen Twitter) hun eigen algoritmes en censuurmechanismen hanteren. Een verschil dat de neutraliteit van sociale media als kanaal zou moeten verzekeren, tot die algoritmes in de hand spelen van de overheid zelf.
In de Verenigde Staten heeft Elon Musk, CEO van X, een heel prominente rol in de overheid. In januari werd hij door president Donald Trump benoemd tot hoofd van het Department of Government Efficiency (DOGE), een nieuw departement dat zich richt op het stroomlijnen van federale bureaucratie. In die functie heeft Musk al verschillende controversiële maatregelen geïntroduceerd, zoals het verplicht wekelijks rapporteren van federale ambtenaren over hun werkzaamheden.
Zijn dubbele rol als zowel overheidsfunctionaris als CEO van bedrijven zoals SpaceX en Tesla werpt ernstige vragen op over belangenverstrengeling, aangezien deze bedrijven aanzienlijke contracten met de federale overheid hebben. Nog zorgwekkender is zijn positie als CEO van X, één van de grootste sociale mediaplatforms ter wereld. Met directe invloed op de algoritmes die bepalen welke informatie de gebruikers te zien krijgen, heeft Musk de macht om de publieke opinie subtiel, maar doeltreffend te sturen. Dat voedt de angst dat X in toenemende mate fungeert als een propagandakanaal voor de regering, aangezien de man die het platform bestuurt nu ook actief deel uitmaakt van de politieke macht.
Ook de aanwezigheid van Mark Zuckerberg, CEO van Meta – het moederbedrijf van Facebook, Instagram en Whatsapp – op de inauguratie van de Amerikaanse president roept belangrijke vragen op over de verstrengeling van mediabedrijven met de politiek. Waarom bevinden mediabestuurders zich steeds vaker in politieke kringen? Wat zegt dat over de onafhankelijkheid van de media? Hoewel nieuwsmedia nooit volledig neutraal zijn geweest, vormt deze directe band met de regering een nieuwe en zorgwekkende ontwikkeling.
Waar journalisten vroeger op afstand stonden van politieke machthebbers om hun rol als waakhond te vervullen, lijken grote tech- en mediabedrijven nu steeds vaker als strategische bondgenoten te fungeren. Wanneer de CEO’s van de grootste mediaplatforms niet alleen de informatiestroom controleren, maar ook direct betrokken zijn bij beleidsvorming, is het dan nog mogelijk om te spreken van onafhankelijke berichtgeving?
Not just the US of A
Ook buiten de States grijpen mediamagnaten steeds vaker in het politieke landschap in. Zo gebruikte Elon Musk tijdens de Duitse verkiezingen in februari zijn platform X om openlijk de extreemrechtse partij AfD te steunen. Hij organiseerde een controversiële live talk met Alice Weidel, co-leider van de AfD-fractie en kanselierskandidaat van de partij, en verscheen daarnaast via videoverbinding op een verkiezingsevenement van de partij.
Musk verspreidde bovendien misleidende informatie ter ondersteuning van de AfD. Zo deelde hij een bericht waarin werd beweerd dat de EU de Duitse verkiezingen zou kunnen annuleren, een claim die door factcheckers als volledig vals werd bestempeld. Daarnaast promootte hij een grafiek met foutief berekende criminaliteitscijfers, die bepaalde migrantengroepen in een negatief daglicht stelde.
De verwevenheid tussen technologiebedrijven en de staat voor een subtiele, maar significante invloed op de media
Zijn inmenging in de Duitse verkiezingen past binnen een breder patroon: Musk gebruikt X steeds vaker om extreemrechtse partijen en narratieven te versterken, zowel in de VS als in Europa. Maar niet alleen zijn persoonlijke uitingen zijn zorgwekkend. Onderzoek toont aan dat het algoritme van X zowel zijn posts als die van de AfD actief bevoordeelt, en dat duizenden neprekeningen zijn ingezet om deze berichten op grote schaal te verspreiden.
Sociale mediaplatformen zoals X beïnvloeden zo niet alleen het publieke debat, maar sturen ook de informatie die gebruikers te zien krijgen. In feite weerspiegelt de content die wordt gepromoot steeds vaker de ideologie van het platform, of specifieker die van de CEO. In een tijd waarin de grenzen tussen media en politiek steeds vager worden, is het dan ook geen verrassing dat deze informatie vaak de belangen van bepaalde regeringen of partijen dient.
Hoewel mediacontrole tegenwoordig niet rechtstreeks in handen van de overheid ligt, zorgt de verwevenheid tussen technologiebedrijven en de staat voor een subtiele, maar significante invloed op de media. De vraag stelt zich: zijn sociale media de radio’s van de 21ste eeuw? Het antwoord lijkt volmondig ‘ja’, hetzij met een cruciaal verschil.
Waar radio in het verleden als direct propagandamiddel door overheden werd ingezet, beïnvloeden sociale media tegenwoordig de publieke opinie op een minder expliciete manier. Deze platforms bepalen welke nieuwsberichten en politieke boodschappen zichtbaar zijn, vaak in lijn met zowel hun eigen politieke belangen als de belangen van de regeringen waarmee hun leiders steeds nauwere banden aangaan.
Tiktok, ooit een vrij platform, lijkt steeds meer een instrument in de politieke strategie van Amerika te worden. De censuur en beïnvloeding van content illustreert hoe sociale media niet alleen een communicatiemiddel zijn, maar ook een krachtig politiek wapen, waarvan de invloed niet veel anders is als die van de radio in de 20e eeuw, hetzij nu met een algoritmische precisie die nog moeilijker te doorgronden is.
In een tijdperk waarin informatie de sleutel vormt tot democratische besluitvorming, is deze ontwikkeling zorgwekkend. Zo staat de democratie nu voor een serieuze uitdaging: hoe waarborgen we objectieve en gevarieerde informatie als de grens tussen staatspropaganda en mediacontrole door private bedrijven steeds vager wordt?
