Waarom het gebrek aan diverse verhalen een groot gemis is

In het jeugdboek 'De dochter van de verhalenverteller' zegt de vader van journaliste Saira Shah dat hij haar als kind verhalen vertelde over Afghanistan om een gemeenschap te vervangen. Als schrijver begreep hij maar al te goed de waarde van verhalen.

"Die verhalen vormen je gemeenschap", legde hij aan haar uit. "Ze zijn een hulpmiddel om ervaringen te herkennen als je ermee te maken krijgt. Ervaringen verlopen volgens een bepaald patroon. In onze traditie helpen verhalen je om de vorm van een ervaring te herkennen, wat die betekent en hoe je ermee omgaat."

Als tiener had ik niet veel om handen. Ik doodde mijn tijd met het lezen van romans en poëzie. Al snel ontdekte ik dat je in het echte leven nooit iemand zo volledig kan begrijpen als een romanpersonage. Sterker nog: ik heb verhalen nodig om de mensen om me heen te begrijpen. Hoe denken ze en waarom deden ze dat?

Zo las ik als twaalfjarige bijna alle boeken die ik kon vinden van de jeugdschrijver Dirk Bracke, en was ik als vijftienjarige helemaal weg van 'Ik denk dat het liefde was' van Kathleen Vereecken. Iets later dompelde ik me onder in 'Dit is alles' van Aidan Chambers waarin Cordelia een hoofdkussenboek schrijft voor haar toekomstige, nog ongeboren dochter. Ik las hoe de zeventienjarige Phil in 'Het midden dan de wereld' van Andreas Steinhöfel voor de eerste keer verliefd wordt.

Wereldbeeld

Deze jeugdboeken hebben allemaal een grote invloed gehad op mijn wereldbeeld en hebben deels mijn denken vorm gegeven. De verhalen die ik las, gingen allemaal over ‘gewone’ mensen. Ik zeg dat liever tussen aanhalingstekens. In de wereld van poëzie en literatuur is namelijk niets ‘gewoon’, geen enkel woord en geen enkele zin, en zeker niet iemands bestaan.  

Door romans te lezen, oversteeg ik mijn eigen gedachten. Ze prikkelde mijn verbeeldingskracht en nieuwsgierigheid. De verhalen leerde me empathie te hebben voor verschillende persoonlijkheden en hoe ze reageren op verscheidene situaties. Ze maakten me ook bewust voor onrecht en gevaar in de wereld.

Jammer genoeg las ik in de jeugdboeken maar weinig over mensen met een cultureel diverse achtergrond. De roman van Saira Shah was een uitzondering. Vandaag besef ik wat een groot gemis dat is. Als zulke personen wel een (hoofd)rol speelden, werden ze al snel stereotiep en exotisch voorgesteld.

De niet-westerse personages waren bijna nooit ‘gewone’ mensen die door universele ervaringen worstelen. Nee, in de eerste plaats werd er vooral gefocust op hun identiteit als ‘vluchteling’, ‘migrant’ en/of ‘moslim’. Of ze werden in een slachtofferrol geduwd, waarbij ze lijden aan cultuurgebonden clichés zoals de ongelijkheid tussen man en vrouw. Bovendien werden ze meestal beoordeeld met een westerse meetlat waarbij de eigen, eurocentrische blik vanzelfsprekend is.

Vergeten regio's

Dat toont wetenschappelijk onderzoek ook aan. Letterkundige en literatuurcriticus Jeroen Dera onderzocht in 2019 de leeslijsten van leerlingen uit Nederland. Wat blijkt? Slechts 42 van de 725 door leerlingen gelezen auteurs zijn niet-westerse schrijvers. Dat komt overeen met 5,8 procent. Bitter weinig, dus. Als je kijkt naar de boeken die zijn gepubliceerd in de 21e eeuw, is het iets beter: dan zijn 7,7 procent van de teksten geschreven door een niet-westerse auteur.  Maar nog altijd te weinig, als je bedenkt dat iets meer dan 25 procent van de Nederlandse bevolking een migratieachtergrond had op 1 februari 2022.  In België klokte de teller in 2021 al af op één op de drie burgers. 

Onder die burgers zitten trouwens niet alleen jongeren met roots uit landen waar we meteen aan denken bij de term ‘culturele diversiteit’ – typische voorbeelden zijn adolescenten uit Marokko en Turkije. Ook jongeren uit vaak vergeten regio’s als Oost-Europa, Zuid-Amerika en Oost-Azië voelen de nood aan meer representatie.

Uiteraard is het niet zo dat een westerse auteur geen personage kan creëren met een cultureel diverse achtergrond. Maar het weinige aantal boeken geschreven door niet-westerse auteurs kunnen een reden zijn voor het gebrekkige aanbod aan herkenbare verhalen voor jongeren met een migratieverleden.

Al in 2009 kloeg romancier Chimamanda Ngozi Adichie het gevaar aan van een single story. Zo’n verhaal is gebaseerd op gebrek aan kennis over anderen. Het draagt bij aan de onderdrukking van bepaalde groepen in onze maatschappij door hen te stereotyperen. Vooral in de kindertijd zijn mensen extra vatbaar voor het gevaar ervan. Ze eindigt haar speech met de – ondertussen wereldberoemde – zin: "Laat mensen in beeld als één ding, als alleen ding, opnieuw en opnieuw, en dat is wie ze worden." 

Schrijver, geen vluchteling

Adichie is niet de enige auteur die aangeeft dat ze in een hokje wordt geduwd. Toen de Amerikaans-Iraanse schrijfster Dina Nayeri op bezoek was bij het literatuurhuis Passa Porta in Brussel merkte ze op dat journalisten haar meestal vragen stellen over het migratie- en vluchtelingendebat. Wat journalisten daarbij vergeten, is dat ze zich in de eerste plaats een schrijver voelt, en geen vluchteling.

Nayeri vindt dat wij vandaag de neiging hebben om in onze eigen beperkte werkelijkheid te blijven leven. Ze ziet xenofobie als een gevolg van het falen van verbeeldingskracht en nieuwsgierigheid. Volgens haar is literatuur een manier om het tij te keren, want goede verhalen halen je uit je eigen hoofd en wereld. Literatuur is in staat om mensen meer begripvol te maken. 

Diverse representatie is dus ook een grote meerwaarde voor jongeren die opgroeien in een land dat aansluit bij hun eigen achtergrond. Zij beschouwen hun leefwereld als vanzelfsprekend en overal zien ze deze terugkomen in media. Literatuur kan voor hen zowel een spiegel als een venster zijn. Als spiegel reflecteren verhalen jongeren hun eigen culturele gemeenschap. Als venster confronteren ze jongeren met een ander perspectief en geven inkijk in een andere leefwereld. 

"Jongeren even verscheiden als volwassenen"

Aan het begin van zijn schrijverscarrière dacht Aidan Chambers dat de definitie van jeugdliteratuur boeken geschreven voor jongeren is. Wat is het verschil met boeken voor volwassenen? Een jeugdboek sluit aan bij de interesses van jongeren en een jeugdschrijver houdt rekening met hun taalvaardigheid. Als leerkracht haalde Chambers zijn mosterd bij de leefwereld van zijn eigen leerlingen. Die behoorde tot een specifieke sociale groep, want hij gaf les op een school waar de meeste leerlingen later niet verderstuderen. Zijn eigen klas observeren deed hij wel vijftien jaar lang. Tot hij op een dag besefte dat zijn manier van werken ervan uitging dat alle jongeren hetzelfde zijn. Terwijl dat natuurlijk niet zo is. "Jongeren zijn even verscheiden als volwassenen", had hij plots door. 

Wij gaan ervan uit dat ieder individu uniek is. Toch denken heel wat lezers dat ze een hele groep mensen begrijpen wanneer ze eens een roman vastpakken van een niet-westerse schrijver. Westerse auteurs kloppen zichzelf op de borst als ze een personage met een andere culturele achtergrond als een wit konijn uit hun hoed toveren.

De Irakese-Belgische theatermaker Hazim Kamaledin merkt op dat mensen met een andere culturele afkomst al op voorhand als klei in een vorm worden gekneed. Hij verwijt cultuurhuizen en recensenten dat ze hem in een bepaalde hoek duwen: "Je bent een Arabier, dus je moet mij iets Arabisch geven."

Beperkte werkelijkheid

Literatuur is niet de enige toegangsweg naar de mens, maar het is wel een krachtig middel. Het is een manier om ervaringen te (h)erkennen van mensen die ons voorgingen. Het maakt ons begripvol, meer empathisch, en geeft ons een ruimere blik. In onze jeugdjaren zijn we extra vatbaar voor nieuwe inzichten en perspectieven. We zijn nog volop bezig de wereld te verkennen en ons denken is zich nog aan het ontwikkelen.

Verhalen vormen onze gemeenschap. Het gebrek vandaag aan diverse representatie in jeugdliteratuur draagt bij aan een eenzijdig, arm wereldbeeld. Het zorgt ervoor dat mensen in hun eigen beperkte werkelijkheid blijven leven. Als adolescent trapte ik zelf ook in die val. Onbewust had ik de eenzijdige beeldvorming in de media overgenomen en geïnternaliseerd. Totdat ik besefte dat ik in geen enkel hokje pas dat anderen voor mij hebben ontworpen.

De mens heeft meerdere identiteiten, zoals een puzzel. En ieder puzzelstukje kan op verschillende manieren ingevuld worden. Jammer dat ik dat niet eerder doorhad. Een weerspiegeling aan een ruime waaier aan werkelijkheden in een divers boeken-België zou me zeker geholpen hebben. Het wordt tijd dat ik mijn eigen, unieke script schrijf.