‘Gekke tijden’, maar zo gek zijn ze niet: epidemieën zijn van alle tijden, en complottheorieën ook. Altijd al kwamen bestaande spanningen naar boven in crisistijden. En een onzichtbare ziekte die rondgaat, is makkelijker te begrijpen als je een schuldige aanwijst.
Van de alternatieve werkelijkheid QAnon tot het simpelweg ontkennen van corona: complottheorieën van alle soorten en maten vieren hoogtij. De opleving van complotdenken in het coronajaar leidt tot verbazing. Want het voelt alsof de viruspandemie deze complotpandemie heeft veroorzaakt.
Is het simpelweg omdat we in lockdown, nog meer dan anders, via sociale media communiceren? Tuimelen we ineens massaal in het konijnenhol vol complotvideo’s dat YouTube’s algoritme ons voorschotelt? Of ligt het gewoon aan de natuur van de mens?
Het is misschien geen geruststelling, maar geheel nieuw is het niet. Ook in de donkere dagen ver voor social media en YouTube gingen epidemieën en complotdenken hand in hand.
Pestpijlen
De allereerste epidemie die we kennen komt uit het Oudgriekse epos Ilias. Homerus bezingt hoe in een negen dagen durende epidemie vele soldaten stierven aan de pest, in het Griekse legerkamp voor Troje (12e of 13e eeuw v.Chr.).
Hoewel het niet duidelijk is of we van een complot mogen spreken als het om een goddelijk plan gaat, is de bijzondere verklaring voor de ziekte toch het noemen waard. De god Apollo was boos en besmette de Grieken door pestpijlen op ze te schieten. Of het echt om de pestbacterie ging, wordt tegenwoordig overigens betwijfeld.
In het laat-Griekse Athene vertrouwde men minder op de wil van de goden, zo blijkt uit het verslag van Thucydides. Een pestepidemie kwam in 430 voor Christus via de haven van Piraeus Athene binnen. De toenmalige oorlogstegenstanders, de Spartanen, werden ervan beschuldigd dat ze het drinkwater daar vergiftigd hadden – een theorie die nog vaak gerecycled is.
Goddeloos
Tijdens die drie jaar durende epidemie raakte de Atheense bevolking wanhopig en psychisch uitgeput. Men gaf het bidden uiteindelijk op en stopte met het volgen van begrafenisrituelen.
Atheners waren ‘hun vrees voor god en wet kwijtgeraakt’. Er ontstond een soort roaring twenties avant la lettre.
Ook nadat de epidemie over was, lieten de Atheners religieuze normen en tradities langere tijd links liggen. De Schotse historicus Samuel Cohn zegt in zijn boek over epidemieën dat zij door de confrontatie met de eindigheid van het bestaan ‘hun vrees voor god en wet kwijtraakten’. Er ontstond een soort roaring twenties avant la lettre.
Thucydides zelf was overigens opvallend modern in zijn duiding van de epidemie: hij is de eerste bron die spreekt van de concepten ‘besmettelijkheid’ en ‘immuniteit’.
Ook de Romeinse schrijvers geven moderne verklaringen voor de epidemieën die hun rijk teisteren. Toch verweten normale Romeinen pestuitbraken wel aan hun goden; anders had de gehaaide ondernemer Alexander geen misbruik kunnen maken van hun geloof. De schrijver Lucianus beschrijft hoe Alexander mensen oplichtte die hoopten op raad van de god Apollo. De Apollo-orakels die hij hen verkocht waren nep.
Vergelijking met de 'zwarte dood'
Corona is al vaker vergeleken met de veertiende-eeuwse pestepidemie – ook wel de ‘zwarte dood’ genoemd: beide zijn hoogstwaarschijnlijk afkomstig uit Azië en kwamen in Europa eerst aan in Italië. En die pestepidemie is de oorsprong van de nu zo belangrijke quarantainemaatregel: ‘quarantaine’ komt van het Italiaanse ‘quaranta giorni’, veertig dagen.
Historica Sanne Frequin van de Universiteit Utrecht vertelde op de Nederlandse NPO Radio 1 dat men in het christelijke Europa op den duur zo gedemoraliseerd raakte, dat men geloofde dat zelfs God niet meer zou helpen. “Er kwam een enorme boost voor de fanatieke religieuze beweging van de flagellanten.”
Dat waren bonte gezelschappen van priesters en monniken maar ook normaal volk, die zichzelf pijnigden om weer in Gods gratie te komen. “Ze riepen mensen op om zich aan te sluiten en liepen dag en nacht over straat, terwijl ze zichzelf geselden met een zweep en liederen zongen. Maar ze jaagden ook priesters van hun kansel en zorgden voor onrust in de samenleving. Uiteindelijk werd de beweging zelfs verboden door de vrij moderne paus Clemens IV”, vertelt Frequin aan de NPO.
De anderen
De Amerikaanse president Trump duidde het coronavirus aan het begin van de pandemie aan als China virus of kung flu. Asiafobie heeft in de Verenigde Staten al geleid tot vele geweldsincidenten tegen mensen met Aziatisch uiterlijk. Ook België ziet meer asiafobie: volgens Didier Boonen van gelijkekansencentrum Unia wordt meer melding gedaan van discriminatie tegen mensen met Aziatische komaf sinds de corona-epidemie.
Er valt een parallel te trekken met de zwarte dood, zei historica Frequin aan de Nederlandse radio. “De reflex van het beschuldigen van de ander zag je ook in de middeleeuwen. En die anderen, dat waren in de middeleeuwen de joden.”
“De reflex van het beschuldigen van de ander zag je ook in de middeleeuwen. En die anderen, dat waren in de middeleeuwen de joden.”
In de elfde eeuw was een vlaag van antisemitisme opgelaaid die nooit meer echt is gaan liggen. Er bestonden al voor de zwarte dood verhalen over joden (en van patiënten die aan lepra leden) die het water van christenen vergiftigden. Toen die complottheorie weer oplaaide, maar dit keer met de pest als bewijs, veroorzaakte dat onlusten in heel Europa.
Frequin vertelt over een rechtbankverslag uit Villeneuve: “Een jood bekende na een ‘korte ondervraging’ – een eufemisme voor een marteling – dat de rabbi van Toledo hem vergif had gezonden in een leren zakje.” In een begeleidende brief zou de rabbijn hem hebben opgedragen om waterbronnen te vergiftigen. Ook hadden alle andere rabbijnen dergelijke brieven gestuurd naar alle andere joden.
In tijden van onzekerheid winnen complottheorieën aan kracht en aanhang
Het mocht niet baten dat paus Clemens IV in 1348 verklaarde dat de joden niet achter de pest zaten. De complottheorie, vermengd met bestaande verhalen dat joden bloed zouden drinken en kinderen zouden stelen, deed de ronde door heel Europa. Volgens Frequin werden tweeduizend joden vermoord in Straatsburg en zesduizend in Mainz. Maar ook in andere steden vonden zulke pogroms plaats.
De beschuldiging van een joods complot zou in iedere daaropvolgende epidemie weer verschijnen. Ook vandaag de dag spelen zij in de complottheorie QAnon een rol. De volgelingen daarvan noemen de mondiale elite die corona zou orkestreren de cabal. Dat woord is afgeleid van kabbala, een joodse mystieke traditie.
Ook andere religieuze groeperingen zijn voor epidemieën beschuldigd: de cholera-uitbraak van 1832 werd in Nederland en Duitsland bijvoorbeeld verweten aan de orthodox-katholieke jezuïeten; in de protestantse landen waren zij een religieuze minderheid. En jawel: ook deze samenzweerders zouden het drinkwater vergiftigen.
Volgens cultuurhistricus Tymen Peverelli, gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam, ontstaat zo’n theorie niet plotseling: “Complottheorieën worden uitgevonden, voorbereid en uitgedacht gedurende langere tijd in de literatuur, de wetenschap of politieke geschriften. In cultuurproducten, tegenwoordig bijvoorbeeld in films. In tijden van onzekerheid winnen ze aan kracht en aanhang.”
Ook de jezuïetensamenzwering was een culminatie van bestaande achterdocht: het katholieke genootschap werden al decennia met argwaan bekeken omdat ze rijk waren, goed georganiseerd en machtig. De orde was zelfs in Portugal, Spanje en Frankrijk al enige tijd verboden geweest.
"De manier waarop nu over moslims wordt gesproken is bijna een een-op-een kopie van hoe in de negentiende eeuw over katholieken en joden werd gesproken."
Peverelli, die een boek schrijft over complottheorieën in de laatste 250 jaar, waarschuwt dat niet alle complottheorieën in de marge van de samenleving spelen. “Ook in gerenommeerde kranten en televisieprogramma’s hoor je nu complottheorieën over salafisten. De manier waarop nu over moslims wordt gesproken is bijna een een-op-een kopie van hoe in de negentiende eeuw in het protestantse Nederland over bijvoorbeeld katholieken en joden werd gesproken.”
Angst voor aanslagen van extremisten, voor culturele revoluties en voor ‘dubbele loyaliteit’ zijn niks nieuws. “Diezelfde angst had het liberale, protestantse establishment toen voor orthodoxe katholieken: zij zouden niet loyaal zijn aan koning en vaderland, maar aan de paus. Zo een groep als de jezuïeten of de salafisten dient vaak als een pars pro toto voor een grotere fobie tegen een volledige bevolkingsgroep.”
De elite
Dezelfde cholera-epidemie waar in West-Europa de jezuïeten de schuld van kregen, werd in andere landen verweten aan de zorgmedewerkers. Wederom een parallel met vandaag: artsen en verplegers zouden in het complot zitten van corona.
Omdat vrijwel iedereen overleed die naar speciale choleraziekenhuizen werd overgebracht, ontstond in Engeland, Italië, Rusland en Oekraïne achterdocht tegen de artsen. Het is vergelijkbaar met een theorie die in 2020 in Haïti rondging: daar zouden COVID-19-patiënten in het ziekenhuis een fatale injectie krijgen, omdat ziekenhuizen geld zouden verdienen aan overlijdens.
Opstanden en rellen
In Engeland ontstonden tijdens de cholera in slechts 14 maanden tijd 72 opstanden, waarbij boze mensenmassa’s ziekenhuizen of overheidsgebouwen bestormden. In Oekraïne brandden tienduizenden mensen een hele stad plat, waar nu Donetsk ligt. De Britse politicus Henry Vassal-Fox schrijft over een bezoek aan Sint-Petersburg op 28 juli 1831 in zijn dagboek: "Het onwetende volk denkt dat artsen de bron zijn van de kwaal en dat zij de mensen opzettelijk besmetten. Ze bestormen de ziekenhuizen, liquideren de artsen, gooien de stervenden in de Neva en vermoorden buitenlanders die medicijnen bij zich hebben."
Volgens de historicus Samuel Cohn van de Universiteit van Glasgow verschoof de argwaan en woede van de bevolking toen van een willekeurige ander naar de dominante klasse: de artsen en de machthebbers. Een patroon dat volgens hem is blijven bestaan.
Ook bij veel modernere epidemieën is nog steeds een patroon van wantrouwen te herkennen. Jesse Verschuere maakte het aan den lijve mee bij zijn uitzendingen als antropoloog en gezondheidspromotor voor Artsen zonder Grenzen. “Of het nu in België is of in Liberia, Congo of Haïti, de reacties zijn heel gelijkaardig. Men is bang en wil begrijpen wat er gebeurt.”
"Er werden teams van ons aangevallen of met stenen bekogeld”
Als voorbeeld noemt hij de cholera-uitbraak van 2010 in Haïti, na de catastrofale aardbeving. “Die uitbraak wekte angst en paniek op: je ziet plotseling jongeren en kinderen sterven, sommigen snel, binnen een paar uur. Soms slaat die angst om in agressie. Er werden teams van ons aangevallen of met stenen bekogeld.”
“De angst zag je ook bij ebola: wanneer die ziekte komt kan plots de helft van een dorp overlijden. Tijdens de uitbraak van 2014 in West-Afrika werd zelfs een ebola-educatieteam gelyncht: er werd gedacht dat zij juist ebola verspreidden.”
Ook bij de ebola-uitbraak in Congo in 2018 ging het mis: een ebolaziekenhuis in het oosten van het land werd aangevallen, met vier doden tot gevolg. “Sommige partijen hanteerden daar een militaire aanpak: vaccination on gunpoint. Een belangrijke les is dat dwang niet werkt, het wekt aversie op en ondergraaft het vertrouwen.” Zulke aanvallen komen vaak van vergeten groepen, met wie niet gecommuniceerd wordt. “Het was in een oppositiegebied en mensen geloofden er dat de politieke machthebbers ebola met opzet gebruikten om hen te onderdrukken. Of dat ngo’s er waren om geld te verdienen, dat zij ebola hadden meegebracht.”
Gebrekkige communicatie
Zulke complottheorieën ziet Verschuere als een symptoom van gebrekkige communicatie. “De cruciale rol voor de overheid of ngo’s in het begin van een epidemie is informatie verschaffen. Op een gediversifieerde manier, dicht bij de mensen.” De lessen uit epidemieën hebben Europese staten volgens hem laten liggen in de pandemie.
“Men is uitgegaan van een soort eenheidscommunicatie: op hoog niveau wordt voorgeschreven wat we moeten doen. Maar je communiceert niet met één grote maatschappij, maar tal van subgroepen die je moet bereiken. Je moet met mensen op hun eigen manier in gesprek, en luisteren naar hun grieven.”
Verschuere wijst op het grote sociaal kapitaal dat de overheid heeft laten liggen: “We hebben straathoekwerkers die naar de mensen kunnen luisteren en samen oplossingen kunnen zoeken. Maar de nabijheid tot de mensen ontbreekt. Dan gaat men elders informatie zoeken: bronnen die vertrouwder voelen, waar mensen meer erkend worden en die meer resoneren met de eigen opvattingen – religieus of politiek.” De bestrijders van de uitbraak zijn dan feitelijk te laat, en moeten vooral de schade zien te beperken.
"Vragen die voor ons misschien absurd zouden zijn, moet je niet ridiculiseren."
Bijvoorbeeld in Congo, waar Artsen zonder Grenzen mythes moest ontkrachten. “Vragen die voor ons misschien absurd zouden zijn, moet je niet ridiculiseren. Je moet de zorgen erkennen en serieus nemen. Men dacht bijvoorbeeld dat mensen in de ebolaziekenhuizen vermoord werden.” Via foto’s en video’s werd aan de bevolking aangetoond: de ebolahospitalen waren er om mensen te helpen, patiënten kregen er te eten en werden er goed verzorgd. “Door de transparantie overtuig je misschien niet iedereen, maar een groot deel. Je moet vertrouwen opbouwen.”
