Poetins Rusland of Ruslands Poetin?

De implosie van de Sovjet-Unie was opgezet spel, economische sancties tegen Rusland zijn contraproductief en Poetin stelt zich evenzeer ten dienste van de Russische politiek als andersom. Aan boude stellingen geen gebrek in ‘Poetinisme’, het nieuwste boek van Katlijn Malfliet, professor Russische politiek aan de KU Leuven. ‘Europa is meesterlijk om de tuin geleid.’

In uw boek legt u haarfijn uit hoe Poetin en Rusland echt begrepen moeten worden. Hoe zou u zelf het concept van ‘poetinisme’  aan iemand omschrijven?

Malfliet: Voor mij is het poetinisme een project, zowel van binnenlandse politiek als van buitenlandse en geopolitiek. Het is een project dat op een uiterst strategische maar ook cynische wijze is opgezet door de geheime diensten waarbij Vladimir Poetin naar voren geschoven wordt als de leider. Hij is de aangewezen man die Rusland  moet helpen opnieuw een grootmacht te worden. Minstens even belangrijk is het Kremlin: de achterliggende constellatie die de strategische lijnen uitdenkt. Zij denkt voor de eeuwigheid en laat zich niet verstoren door democratische legislaturen.

De Westerse media leggen heel sterk de nadruk op Poetin als persoon. Maar die personencultus gaat volgens u voorbij aan de complexiteit van de hele zaak. U heeft het liever over het parsoena van Poetin.

Het parsoena is een schilderstijl die het midden houdt tussen een louter iconografische afbeelding zonder uitgesproken gelaatstrekken en een volwaardig portret. Dat begrip geeft goed weer hoe Poetin  eigenlijk de verwachte kenmerken van wat een Russisch leiderschap moet zijn, als persoon  invult. Maar dat kan alleen omdat hij net naar voren wordt geschoven als de Messias die Rusland van de ondergang kan redden. Poetin, niet toevallig een ex-KGB’er, is de man die de augiasstal van Boris Jeltsin uitmestte en in Rusland orde op zaken stelde. Op één jaar tijd zorgde hij voor de correcte uitbetaling van de lonen en pensioen en voerde hij met glans een belastinghervorming door. Dat succes heeft hem politieke legitimiteit verleend.

Poetin is van vitaal belang maar het systeem lijkt zo opgezet dat het ook zonder hem overeind blijft. Ligt voor u net daarin het verschil met andere autoritaire leiders die zich als ‘onmisbaar’ profileren?

Het gaat hier om een verstrengeling van allerlei elementen die elkaar in evenwicht houden. De leider steunt duidelijk op een groep van oligarchen enerzijds en siloviki, veiligheidsdienst en leger, anderzijds. Die elite, ook wel bojaren genoemd, werkt mee aan het hele strategisch project. Maar ze is moeilijk vast te grijpen omdat de samenstelling ervan voortdurend verandert. Hun invloed is niet onbelangrijk: Chroesjtsjov is destijds afgezet door zijn eigen “bojaren”.

In zekere zin zijn ze dienstadel ten aanzien van de leider. Ze hebben bijvoorbeeld topfuncties in olie- en gasconcerns maar leven eigenlijk in juridische onzekerheid. Elk van hen heeft boter op het hoofd en bij een misstap worden ze door een fraudeaanklacht aan de kant geschoven. Eigendom in Rusland blijft in essentie een voorwaardelijke eigendom. Wie zich politiek niet schikt, moet zijn eigendom terug afstaan.

Naast die elite speelt ook het volk een belangrijke rol binnen dat hele politieke systeem. Ondanks zijn autoritaire aard kan de Russische president wel steunen op een groot draagvlak binnen de bevolking.

De vraag is natuurlijk of het draagvlak net niet kan worden gerealiseerd dankzij dat autoritair systeem. Bij de laatste presidentsverkiezing was Poetin de grote winnaar omdat er geen serieuze uitdager was. Iemand als Ksenia Sobchak, Russische tv-presentatrice en presidentskandidate, is feministe en neemt het op voor de holebigemeenschap. In een conservatieve en religieuze samenleving maakt zo iemand geen enkele kans. De oppositie houdt op die manier het status quo in stand. Ze is het ventieldop voor wat er leeft binnen een segment van de bevolking.

Verkiezingen in Rusland zijn dus één groot toneel?

Je kan niet zeggen dat verkiezingen totaal irrelevant zijn. De gunstige peilingen laten Poetin toe om nadien onpopulaire maatregelen te nemen zoals het optrekken van de pensioenleeftijd. Maar zoiets kan hij zich natuurlijk niet veroorloven tijdens presidentsverkiezingen. De Russische verkiezingen vervullen natuurlijk niet dezelfde rol als in een  democratisch regime met een pluralistisch systeem. In Rusland wordt een leider aangeduid die als enige het land van de afgrond kan redden maar het volk moet wel mee zijn in die redenering.

De koers van Rusland veranderen via de parlementaire weg lijkt dus een verloren moeite. Maar voor fervente tegenstanders van het regime zoals Garry Kasparov is een plotse omwenteling al helemaal geen optie.

Ondanks al het protest zijn de Russen het idee van een revolutie niet genegen. Die afkeer gaat helemaal terug naar de Oktoberrevolutie van 1917. Vandaag wordt de vraag gesteld of die wel zo goed geweest is voor Rusland. Sterker nog, een revolutie schaadt de prioriteit van orde en zekerheid die ook het Russisch volk hoog in het vaandel draagt. De revoluties zoals de Arabische Lente en de gekleurde revoluties in de Unierepublieken van de voormalige Sovjet-Unie worden bekeken als een bedreiging voor de stabiliteit.

Ten tijde van het ‘strijdend atheïsme’ van de Sovjet-Unie moest de Russisch-orthodoxe kerk ondergronds opereren. Binnen het hele Poetinisme krijgt religie volgens u net bewust een belangrijke functie toegewezen.

Ik geloof dat de Communistische Partij zelf destijds heeft beslist om zichzelf overbodig te maken. Daarom werd de Kerk terug binnengehaald om het ideologisch vacuüm van het marxisme-lenisme op te vullen. De ideologische kracht van het communistisch verhaal was zo goed als uitgeput. In de eerste plaats omwille van economische redenen. Men kon de nieuwe uitdagingen zoals de ontwikkeling van technologie niet integreren in de logge planeconomie. Om de grootmachtsambities van Rusland te behouden, moest men die ideologie wel overboord gooien en met een schone lei beginnen.

In uw boek noemt u dit het Transformer-fenomeen. U zegt dat Gorbatsjov slechts een pion was binnen een grotere strategie om het Sovjet-imperium doelbewust te doen imploderen om het dan vervolgens uit zijn as te laten herrijzen. Is die theorie niet wat vergezocht?

Ik baseer mij op de laatste partijcongressen waar er duidelijk radicale veranderingen werden vastgesteld. Eén daarvan is het naar voren schuiven van de Russisch-orthodoxe Kerk. Maar men begon ook te spreken over de ‘socialistische rechtsstaat’. Terwijl het begrip ‘rechtsstaat’ iets Westers was dat haaks stond op de heersende socialistische ideologie. In die laatste partijconferenties is duidelijk hoe de politieke elite zelf aanstuurt op een verzoening tussen beide botsende begrippen.

De implosie van de Sovjet-Unie was een kaakslag voor het regime. Althans zo leek het toch. Volgens u nam Rusland bewust de pose aan van de grote verliezer.

Al sinds de val van de Berlijnse Muur voorspelde ik dat de problemen voor het Westen toen pas echt zouden beginnen. Met het verdwijnen van de gemeenschappelijke vijand zou het veel moeilijker worden om het Europa van na de Tweede Wereldoorlog solidair te houden. Rusland leek ondertussen gedegradeerd tot een derdewereldland en wij zagen onszelf als sterke overwinnaars. Maar het is hetzelfde verhaal als David en Goliath. De Russen hebben zich bewust zo klein gemaakt als een muis zodat niemand hen als een bedreiging zag. Plots verschijnt Rusland dan als een deus ex machina in Kosovo tijdens de Joegoslavische burgeroorlog. Opeens blijkt het land dan toch een belangrijke speler te zijn met  eigen impact en ambities.

We zijn dus enorm naïef geweest.

We zijn meesterlijk om de tuin geleid. Rusland heeft sinds eeuwen een tweesporenbeleid. Aan de ene kant haar eigen verborgen agenda die gericht is op het uitbouwen van een nieuwe grootmacht. Aan de andere kant een zacht internationaal discours dat uiteindelijk doodloopt. In ons geval was dat de hoop dat Rusland zich ooit zou aansluiten bij Europese Unie (en zelfs  bij de NAVO). Uiteindelijk bleek het niet meer dan een afleidingsmanoeuver om ons lang genoeg zand in de ogen te strooien.

Een staat die zo sluw en onbetrouwbaar is dat men geen enkel idee heeft wat ze daadwerkelijk in haar schild voert. Is dat geen argument voor een harde aanpak van Rusland? Economische sancties zouden een handig instrument kunnen zijn om grip te krijgen op de Russische grootmachtsambities.   

Die sancties zijn een ondoordachte reactie die we overgenomen hebben van Amerika . Europa is helaas te laat tot het besef gekomen dat het andere belangen heeft dan de Verenigde Staten. Zelfs onder de verschillende Europese landen zijn er uiteenlopende belangen ten aanzien van Rusland. Duitsland voert bijvoorbeeld zijn eigen beleid. De gasleiding Nordstream II is daar een schoolvoorbeeld van. De vraag is hoe veel schade die sancties Rusland werkelijk toebrengen. De Russen beweren dat ze door  de hele situatie juist meer naar een autarkie evolueren. Ze worden dus zelfvoorzienend en gaan nu bijvoorbeeld hun eigen kazen maken. Het is ook geweten dat veel producten langs Wit-Rusland passeerden om de sanctie te omzeilen. Daarnaast mag je niet vergeten dat de opschorting van de handel met Rusland Europese handelaars zelf ook parten speelt. Ondertussen neemt de interne cohesie binnen Rusland toe onder die strafmaatregelen. De represailles worden door Poetin geframed als een boycot van Rusland. Dat beeld van de belegerde burcht zorgt ervoor dat hij nog steviger in het zadel komt te zitten.
 

Welk beleid moet het Westen dan wel voeren?

Je moet blijven samenwerken op economisch vlak om zo toch tot dialoog te komen. Dat was onder meer het uitgangspunt van  de Harmeldoctrine (vernoemd naar Pierre Harmel, voormalig Belgisch minister van Buitenlandse Zaken, red.): je mag niet naïef zijn anders word je een vazal van Rusland. Maar langs de andere kant moet je het gesprek met het (toenmalige) Oostblok wel gaande houden. Misschien kan België wel in dat opzicht een inspirator zijn. Historisch gezien hebben wij goede relaties met Rusland. Jammer genoeg gaan onze politici naar Moskou om over gas- en olieprijzen te onderhandelen en niet om over mensenrechten te praten. Toen Charles Michel vorig jaar in januari in Moskou verbleef, deed hij dat met een Belgisch en geen Europees mandaat. Onze premier was hoogstens een soort goodwillambassadeur die de goede intenties van Europa kwam verkondigen. Maar van een eigen Europees strategisch beleid is helemaal geen sprake.

Valt het promoten van mensenrechten en economische samenwerking met een land als Rusland wel met elkaar te rijmen?

Het gevaar bestaat erin dat we zelf met dubbele tong beginnen te spreken en met economische deals het eigenlijke mensenrechtendebat ontlopen. Rusland pakt ons op onze inconsequenties. De fundamenten van onze samenleving worden bewust in vraag gesteld. Zijn de mensenrechten die wij naar voren schuiven wel universeel? Zo heeft Rusland een aantal instituten voor de studie van de mensenrechten opgericht in steden als Londen en Parijs. Die instituten hadden de taak om rapporten over schendingen binnen West-Europa te publiceren. We worden gepakt op onze eigen standaarden. Subversief zijn is trouwens een klassieke strategie van de geheime diensten. Met de komst van het internet is dat ontwrichtend effect alleen maar groter geworden. Ik denk daarbij aan het doelbewust verspreiden van fake news tijdens de Amerikaanse verkiezingen van 2016.

Met Trump in het Witte Huis lijken de Trans-Atlantische relaties op een historisch dieptepunt te zitten. Volgend jaar trekken de Amerikanen naar de stembus.  Denkt u dat die verkiezingen de geopolitieke situatie grondig kunnen hertekenen?

Ik hoop dat er een kentering zal komen waarbij  de diplomatieke skills van de Verenigde Staten opnieuw kunnen worden ingezet. Maar ik vrees dat het idee van wereldvrede voorlopig on hold wordt gezet.  Ik zie op een middellange termijn Amerika en Rusland eerder opnieuw hun invloedzones uittekenen. De Russen gaan terug hun oude vrienden opzoeken zoals Noord-Korea en Cuba. Maar ze benaderen ook nieuwe partners zoals Saudi-Arabië waarmee ze oliedeals sluiten. De hamvraag is of China de grootmachtsambities van Rusland zal steunen. In ieder geval is een nieuwe inkleuring van de geopolitiek onvermijdelijk maar het zal niet de Eeuwige Vrede van Kant zijn.