Mensen stellen de realiteit en wereld rondom hen voortdurend in vraag. Plato beschreef dat al met zijn allegorie van de grot, een plek waar alles een illusie is, een afspiegeling van de werkelijkheid. “De wereld is een schouwtoneel”, zei Joost van den Vondel.
“De wereld is een voorstelling van de mens” – Arthur Schopenhauer
De allegorie van de grot is een idee uit de oudheid om kritisch na te denken over de realiteit. Gerd Van Riel, professor filosofie aan de KULeuven, benadrukt dat niet enkel in de Oudheid nagedacht werd over illusies in datgene dat wij als realiteit aannemen. “Filosofen als René Descartes vonden dat je je zintuigen niet honderd procent kon vertrouwen. Nog andere filosofen, waaronder Immanuel Kant en Arthur Schopenhauer, zagen de wereld als een voorstelling van de mens. Zij meenden dat de wereld zoals wij die ons voorstellen niet per se in die vorm bestaat.”
De grot van Plato en kritisch staan tegenover de realiteit is alomtegenwoordig in de huidige maatschappij en er wordt nog steeds over nagedacht. Het idee dat we niet in de echte realiteit leven, is ook terug te vinden in de filmwereld.
De allegorie van de grot
De allegorie van de grot is een idee van Socrates dat Plato heeft neergeschreven in zijn boek ‘De Staat’. Het zit zo: De mensheid zit vastgeketend in een grot tegenover een muur waarop schaduwen geprojecteerd worden. “Die schaduwen worden door de mensen als enige ware werkelijkheid gezien”, zegt professor Van Riel. “Een van de mensen in de grot slaagt er in om zijn ketenen los te krijgen en gaat op ontdekking naar wat er zich buiten de grot bevindt.”
“Nadat hij heeft gezien dat er meer in het leven is dan de illusies in de grot, keert hij met zijn bevindingen terug naar zijn vrienden”, gaat Van Riel verder. “Zij willen echter niets weten van de ideeën die hun vriend hen komt verkondigen en houden vast aan hun vertrouwdheid met de illusies in de grot. Zij geloven er steevast in dat dat de realiteit is en staan wat angstig tegenover de onzekerheid waarover hun vriend hen komt vertellen.”
Van de grot naar de 'Room'
De film 'Room’ gaat over een vijfjarige jongen, Jack, die opgroeit in een kamer die helemaal is afgesloten van de buitenwereld. Hij gelooft dat zijn kamer de wereld is, de werkelijkheid, zoals de grotbewoners dachten dat alles wat in de grot gebeurt, de enige ware werkelijkheid is. Eenmaal hij ontdekt dat er meer is dan zijn kamer, is ook hij, net zoals de grotbewoners, bang voor het onzekere van wat de buitenwereld hem zal bieden, maar wint zijn nieuwsgierigheid het toch van zijn angst.
Zo bootst de film de grot van Plato goed na. De kamer vormt de grot en Jack komt overeen met de grotbewoners. Na een tijdje ontwikkelt Jack zich echter en komt hij ook overeen met de filosoof Socrates. “Diegene die ontsnapt wordt algemeen gezien als een verwijzing naar Socrates”, zegt professor Van Riel. Jack ontsnapt uit de illusie dat de kamer zijn hele wereld is en probeert een grotere wijsheid te verkrijgen in de buitenwereld. Die overeenkomst met Socrates en de grotere wijsheid is echter maar van korte duur. Doordat hij wil terugkeren naar de illusie dat de kamer zijn wereld is, wordt hij terug een grotbewoner en verliest hij zijn vermogen om kritisch te denken.
Droomwereld
Een andere invulling van de overlapping tussen realiteit en illusie is te vinden in de film ‘Inception’. In die film is de realiteit op zich geen illusie, maar de dromen die de realiteit beïnvloeden zijn dat wel. De hoofdpersonages proberen dromen van andere mensen te manipuleren om zo ook de persoon zijn denken en leven te beïnvloeden. De personen die dromen zijn in de film eigenlijk ook een soort grotbewoners die denken dat wat ze ervaren in de droom, een realiteit is die ze zelf bepalen. Maar niets is minder waar, want hun dromen worden gestuurd door andere personen, waardoor hun beeld van de realiteit verandert.
Het is echter ook een gevaar om zelf in de droom achter te blijven en te denken dat de droom de werkelijkheid geworden is. Zo is het niet voor alle personages even duidelijk of ze teruggekeerd zijn naar de realiteit of zich nog altijd in de illusie bevinden die ze zelf gecreëerd hebben. Ze blijven steken in de droom en leven daar verder als was het de realiteit.
Realiteit of illusie
In ‘Room’ en ‘Inception’ is de realiteit de wereld zoals we die nu kennen. Er is echter nog een andere, iets drastischere mogelijkheid dat de realiteit waarin we nu leven een complete illusie is. De film ‘The Matrix’ vertrekt vanuit dat idee. In die film is de zogezegde realiteit, de matrix een simulatie gecreëerd in de toekomst door robots om de mensheid te gebruiken als energiebron. De mensen die in de matrix leven, beseffen niet dat hun wereld niet echt is en denken dat ze in de realiteit leven.
Creatie van de mensheid in de toekomst
Het idee dat de wereld zoals wij die kennen een illusie is, houdt ook enkele wetenschappers en filosofen bezig. De bekendste persoon die gelooft dat we in een simulatie leven is Elon Musk. Hij zegt dat de kans dat we in de echte realiteit leven één op een miljard is. Musk gelooft dat op een bepaald moment in de toekomst de technologie in staat zal zijn om een volledige simulatie van de mensheid te creëren en wij een creatie zijn van de mensheid in de toekomst. Een idee dat sterk aanleunt bij ‘The Matrix’ met als enige nuance dat de mensheid in de toekomst niet gecontroleerd wordt door robots.
"De wereld is een schouwtoneel", zei Joost van den Vondel eeuwen geleden. Doorheen de geschiedenis zijn al veel theorieën ontstaan over de realiteit die wel eens niet volledig werkelijk zou kunnen zijn, maar geen enkele theorie ging zo ver om de hele wereld als een illusie of simulatie te zien, zoals Elon Musk gelooft en beschreven wordt in films zoals ‘The Matrix’.
