“Veel mensen verlaten de gevangenis in een slechtere toestand dan waarin ze zijn binnengekomen”

Detentie dient ter bescherming van zowel individuen als de samenleving. Wanneer gekeken wordt naar de gevangenispopulatie, bevinden velen zich voordat ze worden opgesloten al in precaire omstandigheden, zoals armoede, criminaliteit en gebroken gezinnen.

Jessica Morias is beleidsexperte detentie bij VDAB. Ze zorgt ervoor dat het beleid dat bedoeld is om mensen die niet werken weer aan de slag te krijgen, ook goed wordt uitgevoerd in de gevangenissen. Tijdens het interview benadrukt ze dat ze in eigen naam spreekt.

Morias waarschuwt dat de kwetsbaarheid van mensen vaak toeneemt binnen de gevangenismuren, waardoor ze niet altijd de bescherming krijgen die ze nodig hebben. “In de gevangenis verergert vaak het gedrag van diefstal en drugsgebruik, waardoor het leven nog moeilijker wordt dan buiten de gevangenis. Daarom vormt de gevangenis soms eerder een omgeving die deze problemen versterkt dan oplost. Daardoor verlaten veel mensen de gevangenis in een slechtere toestand dan waarin ze zijn binnengekomen”, zegt de detentie-experte van VDAB.

Gevangenisoverbevolking

Deze problematiek wordt aangewakkerd door de gevangenisoverbevolking. “Enerzijds is er simpelweg onvoldoende capaciteit om alle personen in gevangenschap een plaats te bieden. Anderzijds speelt de Wet Lejeune een rol. Daarbij worden straffen onder de 36 maanden daadwerkelijk uitgevoerd door opsluiting om straffeloosheid tegen te gaan. Voorheen werden deze straffen vaak meteen omgezet in elektronisch toezicht (de enkelband, red.)”, legt Morias uit.

De gevolgen van overbevolking in gevangenissen zijn zorgwekkend. “Het zet druk op de grondrechten van mensen in detentie, zoals toegang tot onderwijs, sport, bezoek en een wandeling. Personen worden gedwongen dicht op elkaar te leven en slapen vaak op de grond, wat in strijd is met de mensenrechten”, alarmeert Morias.

Volgens Morias gaat de toename van het aantal personen in detentie gepaard met een grotere werklast voor het gevangenispersoneel. “Ondanks de stijging van het aantal gevangenen zijn de beschikbare middelen niet in gelijke mate toegenomen. Er zijn echter enkele domeinen waar de middelen wel zijn verhoogd, zoals de investering in veiligheids- en infrastructuurverbeteringen binnen de gevangenissen", duidt Morias.  

“Het voortdurende tekort aan middelen leidt vaak tot stakingen door het gevangenispersoneel, wat de dagbesteding van de gedetineerden beperkt. Dat kan frustraties en wangedrag veroorzaken, zoals we recentelijk hebben waargenomen in de gevangenis van Antwerpen in maart”, aldus Morias.

Hindernissen bij herintegratie na detentie

Het leven na detentie is voor velen een uitdaging. Terwijl de samenleving snel evolueert, blijft het leven achter de tralies statisch. Bij terugkeer in de maatschappij zijn veel zaken veranderd, zoals het gebruik van smartphones en online bankieren, waardoor herintegratie moeilijker wordt.

Jesscia Morias: “Je staat voor een bureaucratische strijd om je leven opnieuw op te bouwen. Voor elke stap die je wilt zetten, zijn er veel andere stappen nodig waar je geen toegang toe hebt, omdat de samenleving te veel is veranderd sinds de tijd dat je naar de gevangenis ging.”

Morias illustreert dit met een voorbeeld: “Na tien jaar in de gevangenis wil je misschien een mobiele telefoon kopen, maar tegenwoordig heb je een smartphone nodig. Om daarop in te loggen, heb je een E-ID nodig, maar je identiteitskaart is vervallen. Voor een nieuw paspoort moet je naar het stadhuis en betalen voor een pasfoto en het paspoort zelf, maar je hebt geen geld. Bij de bank zeggen ze dan weer dat tegenwoordig alles online gaat, waarvoor je je smartphone nodig hebt. Zo kom je snel vast te zitten in een vicieuze cirkel.”

“Daarbij blijven schulden die tijdens detentie zijn opgebouwd een last, waardoor velen terugvallen in de criminaliteit om ze af te lossen. Dat leidt tot de zogenaamde ‘draaideur van justitie’”, gaat de experte verder.

 Herintegratie wordt ook bemoeilijkt omdat mensen vaak mentale schade oplopen tijdens hun detentie. Dat heet ‘detentieschade’, en het maakt het moeilijk om weer normaal in de samenleving mee te draaien. Hoe langer de straf, hoe groter de kans op ernstige detentieschade. "Dat kan zich bijvoorbeeld uiten in het jarenlang slapen met de deur op slot na de vrijlating, of in het vasthouden aan het gevangenisritme", legt Morias uit.

Efficiënter detentiebeleid: wat werkt?

Hoe kan de gevangenisoverbevolking en de draaideur van de gevangenis een halt toegeroepen worden? Morias pleit voor een ingrijpende herziening van het detentiebeleid. “Ik ben voorstander van het bijbouwen van kleinschalige detentievormen, zoals detentiehuizen. In deze gemeenschapsgerichte omgeving ervaren individuen een meer humane aanpak en worden ze beter voorbereid op een leven na detentie”, aldus Morias.

“Deze huizen worden in de gemeenschap geïntegreerd, waardoor er een sterke verbinding met de buitenwereld ontstaat”, zegt Morias. “Het gemeenschapsgevoel leidt tot effectieve sociale controle, en er is persoonlijke begeleiding met een focus op re-integratie (gericht op het opnieuw opnemen in de samenleving, red.), rehabilitatie (gericht op het herstel en de verbetering van fysieke, mentale, of sociale vaardigheden, red.) en drugshulpverlening.”

Daarnaast pleit de detentie-experte van VDAB voor investeringen in middelen en personeel, zodat er intensievere ondersteuning kan zijn voor mensen in detentie vanaf dag één tot ver na hun zittijd. "Omdat veel mensen zich al in moeilijke omstandigheden bevinden voordat ze gevangen worden genomen, verlaten velen de gevangenis met slechts een plastic zak, zonder onderdak of geld op zak. Na vrijlating vallen ze door de mazen van het net”, haalt Morias aan. “Door maatwerk-hulpverlening te bieden, kan dit mogelijks voorkomen worden.”

Naast professionele hulp kan de samenleving ook bijdragen door te zorgen voor het verminderen van stigma rondom mensen in detentie. “Door eerder te spreken over mensen in detentie dan gedetineerden, reduceer je mensen niet naar hun daden en verminder je bijgevolg het stigma”, zegt Morias. Ook kunnen informele hulpinitiatieven, zoals buddyprojecten volgens Morias een troef zijn. “Een eenvoudige vraag naar hoe het met iemand gaat, kan al veel troost bieden. Iedere dader is immers ook ergens een slachtoffer. Detentie mag dan nodig zijn voor de algemene veiligheid, maar het moet plaatsvinden in een context van menselijkheid en zorg.”