Tijdens de begrafenis van een dierbare geen knuffels van je familie en vrienden kunnen krijgen: het doet pijn. Het coronavirus bepaalt daardoor ook hoe we afscheid nemen en rouwen. Maar ondanks dat vrienden op afstand moeten blijven, kunnen ze nog steeds een belangrijke rol vervullen.
“Je familie niet mogen knuffelen op een begrafenisdienst is bijna onmenselijk. Het is op dat moment het enige waar je nood aan hebt,” zegt Liese Van Daele (19). Begin november vorig jaar nam ze afscheid van haar plusmama. Dat gebeurde tijdens de tweede lockdown. Enkel haar gezin en knuffelcontact mochten bij haar zijn. De eerste weken bracht ze dan ook veel tijd met hen door. “De mensen waar je dan het liefst wilt bij zijn, zijn je gezinsleden. Gelukkig mocht ik hen zoveel knuffelen als ik wou. Omdat we nergens naartoe konden, waren zij mijn grootste steun. Maar naarmate de weken vorderden, had ik toch nood aan het gezelschap van mijn vrienden. Even je hart luchten is moeilijk wanneer je hen niet kan zien. Ze kunnen je dan niet eventjes vastpakken.”
Uitvaart is belangrijk
Het Fonds Slachtofferhulp, een organisatie die opkomt voor slachtoffers in Nederland, onderzocht wat de emotionele gevolgen zijn van de dood van een dierbare in tijden van corona. Een voorlopige publicatie vertelt over het belang van de uitvaart: die geeft je de kans om je gevoelens met elkaar te delen en elkaar steun te bieden. Je toont dat je er voor elkaar bent. Tijdens de uitvaart kun je ook op een waardige manier afscheid nemen. In veel gevallen zie je je dierbare niet sterven. Daardoor kan het overlijden onwerkelijk lijken. Een uitvaart confronteert je dan met de realiteit. Ten slotte kan een uitvaart plannen je ook structuur bieden. Het geeft je het gevoel dat je iets kan doen en het houdt je bezig.
In de expertise- & therapiepraktijk Fluistering ondersteunen oprichters An Severeyns en Wendy Vermonden hun cliënten onder meer bij het overlijden van dierbaren. “Een verlies moet je niet alleen begrijpen met je hoofd, maar ook voelen met je hart,” zegt Vermonden. “Het verlies erkennen is de eerste stap. Dat gebeurt vaak tijdens de begrafenis. Je kan er niet alleen afscheid nemen, je bevindt je ook midden in het verdriet. Als dat niet lukt, is de eerste rouwtaak, namelijk het erkennen van de realiteit, heel moeilijk. Het verstand kiest dan voor een mildere oplossing en doet alsof de overledene er nog is. De realiteit sijpelt nog niet binnen. Dat bemoeilijkt het rouwproces.”
Fluistering zoekt ook mee naar alternatieve manieren om het verlies een plaats te geven. “Organiseer een wandeling of leg de weg af van het mortuarium naar de begraafplaats. Zet nieuwe rituelen op, brand tegelijk met naasten een kaarsje en stuur foto’s door. Maak een herinneringsboom waar je kaartjes met herinneringen over de overledene in kan hangen, werk aan een fotoboek. Pas wanneer je het verlies erkent, kan het rouwproces beginnen,” zegt Severeyns.
Een knuffel of een luisterend oor
De rol die je vrienden spelen in je verwerkingsproces lijkt kleiner als je je vrienden niet ziet. Door de afstand krijg je minder het gevoel dat ze er voor je zijn. Tijdens een fysieke ontmoeting waarin je kunt vertellen wat er is gebeurd, kunnen ze je even omhelzen. “Het zijn vaak de dingen die de mensen rondom jou en je vrienden zonder woorden voor je doen, een knuffel of een luisterend oor, die zo belangrijk zijn,” zegt Liese.
Het was pas enkele weken later dat Liese haar vrienden vertelde over de dood van haar plusmama. “Ik had het moeilijk om het aan mijn vrienden te vertellen. Ik wist niet of het wel belangrijk zou zijn voor hen,” zegt ze. Ik wou hen niet opzadelen met die last. Ik wist ook niet goed hoe ik het hen moest vertellen. Online kunnen anderen niet van je aflezen als er iets mis is. Het komt dan ook minder snel ter sprake. Uiteindelijk besefte ik dat dat dom was, want natuurlijk willen zij dat weten.”
Toch kun je volgens Vermonden ook op afstand tonen dat je er voor elkaar bent. “Wie iemand verliest zondert zich gemakkelijk af. Vrienden zeggen dan wel ‘Je mag me altijd bellen!’, maar dat doe je dan toch zelden. Een handgeschreven brief of kaartje in je brievenbus zegt vaak veel meer dan een sms. Probeer praktische dingen te doen voor de ander, zet een pot soep aan de voordeur of maak plannen om te gaan wandelen. Zo laat je weten dat je er ook echt bent en vermijd je sociale isolatie van de rouwende persoon.”
Het Fonds Slachtofferhulp benadrukt de gevaren van eenzaamheid en sociaal isolement tijdens deze periodes. Het is belangrijk dat je in contact blijft met vrienden. Dit kan via Skype, videobellen, chatten … Het is belangrijk om te blijven praten over de gevoelens die je ervaart en waar je het moeilijk mee hebt. Maar ook luchtigere onderwerpen zijn belangrijk, die kunnen voor afleiding zorgen. “De eerste weken had ik stage, dat was op het eerste gezicht misschien niet de beste periode maar het zorgde ervoor dat ik bezig bleef. Het gaf me afleiding,” aldus Liese.
Rituelen
“Verlies gaat hand in hand met herstel,” zegt Vermonden. “De lockdown geeft je niet alleen meer tijd om te verwerken, wat een verademing kan zijn, maar tegelijk heb je ook meer tijd om na te denken. Zo loop je het risico om te komen vastzitten in je verlies. De huidige omstandigheden maken het risico op een complexer rouwproces groter. Rouwen is iets unieks, het is belangrijk om zelf aan te voelen waar je behoefte aan hebt.”
Een jaar later een herdenking organiseren is nog steeds nuttig, zeggen ze bij Fluistering. “Rituelen kunnen altijd helpen, ook los van corona,” zegt Severeyns. “Zo’n herinneringsmoment werkt sociaal verbindend. Het zorgt ervoor dat je het verlies een plaats kan geven.”
